است. تصحیف موجب تغییری اندک در الفاظ حدیث شده که خود منشأ دگرگونی معنا و در نتیجه انحراف از مقصود می‌شود.

از این رو، شناسایی و اصلاح تصحیف یکی از مهم‌ترین فنون و یکی از دغدغه‌های اصلی دانشمندان در همه حوزه‌های مربوط به حدیث بوده است. از دیرباز حدیث‌پژوهان در علم «درایة الحدیث»^۱ و «علل الحدیث» به بررسی این آفت پرداخته‌اند. برخی از دانشمندان نیز کتاب‌هایی مستقل در شناساندن تصحیفاتِ صورت گرفته در روایات تألیف نموده‌اند.^۲

باید دانست که این فن شریف، مانند هر فن دیگر، ابزار و روش‌های خاصی دارد که بدون آگاهی و به کاربستن آن رسیدن به مقصود میسر نخواهد شد. از این ‌رو، پژوهش در روش‌های تصحیف‌زدایی از روایات ضرورت می‌یابد. این نوشتار به منظور معرفی دو روش بدیع، با روی‌کردی قرآنی، در زدودن تصحیف از روایات سامان یافته ‌است.

تصحیف در لغت و اصطلاح

«تصحیف» در لغت، به معنای خطا کردن در خواندن و نوشتن است؛ به گونه‌ای که معنا تغییر کند و موجب اشتباه شود.^۳ روایت «مصَحّف» در اصطلاح حدیث‌پژوهانْ روایتی است که قسمتی از سند یا متن آن به کلمه یا عبارت مشابه آن تغییر یافته باشد.^۴ برخی تحریف و تصحیف در روایات را به یک معنا دانسته‌اند^۵ و برخی دیگر تفاوت‌هایی میان آنها به اعتبار قصد تغییر یا نوع آن قایل شده‌اند.^۶

اهمیت شناسایی تصحیف در روایات

در فرایند فهم روایت، پیش از هر چیز، رسیدن به متن اصلی و زلال روایت ضروری است. چه بسا که تغییری اندک در الفاظ روایتْ زمینه‌ساز سوء برداشت از آن و انحراف در عمل و عقیده می‌شود یا دست‌کم موجب دشواری فهم روایت گردد؛ برای نمونه زراره از امام باقر علیه السلام در باره مردی كه نماز را در جایی که باید آهسته بخواند، بلند بخواند یا در جایی كه باید بلند