بخشی از طرق را به منابعش آورده است و تفصیل آنها را به کتب فهرست ارجاع میدهد. این مطلب حاکی از آن است که کتب مرجع تهذیبین یا همان اصول اصحاب، به طور کلی طرق متعدد و شهرت داشتهاند. همچنین، شیخ طوسی در مواضعی به صورت خاص، به شهرت برخی از کتب اصحاب تصریح میکند.۱
معروفترین رجالیِ شیعه، احمد بن علی نجاشی، اساسِ تألیف مشهور خود را تدوین فهرست مؤلفان شیعه و ذکر آثار آنان قرار داده و نه تنها به شناساندن شخصیت افراد و نام بردن مؤلَّفات آنها میپردازد، بلکه سلسله اِسنادی خود یا طُرق مشهور به این کتابها را نیز ذکر میکند؛ امّا او در مقدمه فهرستش تصریح میکند که برای جلوگیری از طولانی شدن کتاب، همه طرق را ذکر نمیکند:
ذکرت لرجل طریقا واحدا حتی لا یَکثُر (تکثر) الطرق فیخرج عن الغرض.۲
این مطلب نشان میدهد که آثار یاد شده تا زمان وی تداول نسبی داشته و به طور کلی بیش از یک طریق شناخته شده داشتهاند که نجاشی به یکی از آنها اشاره کرده و لزومی برای ذکر طرق متعدد نمیبیند. وی همچنین، در جای جای فهرستش، به ویژه آنجا که طرق کتابی بسیار زیاد باشد، متذکر کثرت طرق آن کتب میگردد.۳ تصریحات ذکر شده، نشان دهنده اعتقاد نجاشی به اشتهار اصول حدیثی شیعه در عصر صاحبان کتب اربعه است.
پس از تدوین کتب اربعه و استقبال شایان از آنها، به تدریج، منابع اصلی کتب محمدون ثلاث از بین رفتند و به تبع، طرق انتقال آنها نیز به دست فراموشی سپرده شد. لذا مسأله گستره طرق انتقال نخستین مکتوبات حدیثی به مسألهای اجتهادی تبدیل شد که باید با دقت در شواهد و قراین فهارس باقی مانده از آن عصر، در باره آن حکم کرد. هر چند در کتب رجالی یا حدیثی به طور مستقل به این بحث پرداخته نشده است، اما بسیاری از متاخرین نیز شهرت یا تواتر نقل کتب و اصول اصحاب را متذکر شدهاند.۴ بدین ترتیب، میتوان گفت که تعدّد طرق و شهرت منابع اولیه حدیث شیعه، از موضوعات مورد اتفاق اکثر علمای شیعه در طول تاریخ است.
1.. به عنوان نمونه، ر. ک: تهذیب الأحکام، ج۴، ص۱۶۹.
2.. فهرست النجاشی، ص۳.
3.. ر.ک: بخش بعدی همین مقاله.
4.. ر.ک: «بررسی تعدد طرق کتب اصحاب ائمه علیهم السلام با تأکید بر تألیفات مربوط به امامت»، بخش ۱- ۲.