برادرش به کار رفته است. در نتیجه، حدود 250 کتاب متعلَّق عبارات کثرت طرق در فهرست النجاشی هستند.
بررسی آماری تصریحات به تعدّد طرق در فهرست الطوسی
شیخ طوسی در الفهرست خود، به مانند نجاشی، از تعابیر صریحی برای بیان تعدد طرق استفاده نکرده است، مگر در مواضع بسیار اندک؛ مانند ترجمه جمیل‌بن‌صالح که در آخر طریق به نقل بیش از یک نفر از جمیل اشاره می‌کند:
عن غیر واحد ظاهراً شیخ طوسی به غیر از مورد فوق، عبارت مشخصی برای تصریح به تعدد طرق، به‌کار نبرده است، بلکه در موارد کثرت طریق، طرق مختلف را ذکر کرده است. نمودِ تعدّد طرق در فهرست الطوسی، فقط با اَسناد و طرق موازی و متعدّدی است که او برای کتب مؤلّفان ذکر کرده است. فایده مهمّ این طرق و اَسناد، اثبات محکم‌تر انتساب کتب به مؤلّفانشان و نیز امکان «تعویض اَسناد» شیخ طوسی در مواردی با شیوه خاص است.۱
بررسی برخی عبارات موهم انحصار طریق
شیخ طوسی و نجاشی در بیان طریق برخی از کتب، عباراتی از قبیل «رواه فلان عنه»، «یرویه فلان عنه» یا «یرویه فلان» را به کار می‌برند؛ شاید تصور شود در این مواقع، به نقل کتاب از طریق یک نفر تأکید ورزیده و قصد انحصار طریق در طبقه پس از مؤلف را دارند؛ در صورتی که با مراجعه به کتب فهرست مشاهده می‌شود که حتّی در این موراد نیز، راویان پس از مؤلف در فهرست الطوسی و فهرست النجاشی متفاوت و متعدّدند.
شیخ طوسی در ترجمه «حسان بن مهران الجمال» می‌نویسد: «له کتاب. رواه علی بن النعمان عنه»؛۲ در حالی‌که کتاب این فرد آن‌قدر مشهور بوده است که نجاشی در باره آن تصریح به کثرت طرق می‌کند و فقط یکی از راویان متعدّد آن را علی بن نعمان می‌داند.۳ همین شرایط برای اصل «زید نرسی» در الفهرست طوسی۴ و نجاشی۵
1.. جهت بحث تفصیلی شیوه استفاده از مبانی «تعویض سند»، ر.ک: بازشناسی منابع اصلی رجال شیعه، ص۲۳۳.
2.. فهرست الطوسی، ش۲۵۶.
3.. فهرست النجاشی، ش۳۸۱.
4.. ش۲۹۹.
5.. ش۴۶۰.
