بررسی روایات «احرف سبعه» در میراث روایی إمامیه - صفحه 106

امام صادق علیه السلام فرمود:

القرآن واحد، نزل من عند واحد علی واحد، و إنما الاختلاف من جهة الرواة.۱

ممکن است احتمال داده شود که نگارش الخصال بر اعتقادات فی دین الإمامیة تقدم زمانی داشته باشد. به عبارت دیگر، شاید شیخ صدوق کتاب الخصال را _ که مشتمل بر روایت نزول قرآن بر هفت حرف است _ پیش از کتاب اعتقادات فی دین الإمامیة _ که مشتمل بر روایت نزول قرآن بر حرف واحد است _ نوشته ‏باشد؛ به این دلیل که وی در کتاب اعتقادات فی دین الإمامیة به کتاب التوحید ارجاع داده و از آن یاد نموده‏ و در کتاب التوحید از کتاب الخصال یاد کرده است. ۲ لذا نتیجه گرفته می‏شود که کتاب الاعتقادات فی دین الإمامیة متأخر از کتاب الخصال نوشته شده است. این جواب صحیح به نظر نمی‏رسد و تأخر کتاب التوحید از کتاب الخصال ثابت نیست؛ زیرا وی در کتاب الخصال از کتاب التوحید یاد کرده است؛ ۳ یعنی کتاب الخصال متأخر از کتاب التوحید است.

از سوی دیگر، کتاب الاعتقادات نیز متأخر از التوحید است؛ یعنی هر دو کتاب متأخر از کتاب التوحید نوشته شده است. در این صورت، دو حالت متصور است: تقدم الخصال بر الاعتقادات و بالعکس. لذا تأخر کتاب إلاعتقادات بر کتاب الخصال قطعی نیست؛ علاوه بر این که در موارد دیگر نیز چنین امری در إرجاعات شیخ صدوق مشاهده می‏شود؛ به عنوان نمونه، در کتاب التوحید از کتاب معانی الأخبار یاد کرده و در کتاب معانی الأخبار از کتاب التوحید یاد کرده است.۴

در مواردی از این قبیل نمی‏توان تأخر یک کتاب را بر کتاب دیگر اثبات کرد. به نظر می‏رسد شیخ صدوق تألیف کتب مذکور را هم زمان انجام داده ‏است. لذا توجیه مذکور صحیح نیست. حتی اگر به قرینه دیگری ثابت شود که شیخ صدوق کتاب الاعتقادات را پس از کتاب الخصال نوشته و پس از تألیف الخصال، روایت نزول قرآن بر حرف واحد به او رسیده، در این صورت نیز توجیه مذکور صحیح نخواهد بود؛ زیرا شیخ صدوق به روایات الکافی _ که یکی از منابع روایی او بوده _ وقوف کامل داشته و در اختیار او بوده و نیز اجازه نقل آن را نیز داشته است. از این رو، بسیار بعید به نظر می‏رسد که صحیحة زرارة را در

1.۱ الکافی،‏ ج۲،‏ ص۶۳۰؛ الاعتقادات فی دین الإمامیة،‏ ص۸۶.

2.۱ الاعتقادات فی دین الإمامیة،‏ ص۱۲۶؛ التوحید،‏ ص۴۰۷.

3.۱ الخصال،‏ ج‏۲،‏ ص۵۹۴.

4.. التوحید،‏ ص۲۰۷؛ معانی الأخبار،‏ ص۸ و ۳۷۱.

صفحه از 130