داد و بر آن وفا کرد.۱
3. خداوند در سوره هود، خطاب به حضرت ابراهیم علیه السلام میفرماید: «فَبَشَّرْنَاهَا بِإسْحَاقَ وَ مِنْ وَرَاءِ إسْحَاقَ یعْقُوبَ»،۲ پس اگر ذبیح اسحاق علیه السلام باشد، باید امر به ذبحش یا قبل از ظهور یعقوب علیه السلام اتفاق افتاده باشد، یا بعد آن؛ که با توجه به آیه، اولی امکانپذیر نیست، چون بشارت ولادت اسحاق علیه السلام و فرزندش یعقوب علیه السلام همزمان صورت گرفته، و لذا ابتلای حضرت ابراهیم علیه السلام به ذبح اسحاق علیه السلام جایز نیست؛ چرا که او میدانست شرط وقوعش منتفی است.۳ دومی نیز ممکن نیست؛ چرا که خداوند میفرماید: «فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْی قَالَ یا بُنَیَّ إنِّی أرَی فِی الْمَنَامِ أنِّیِ أذْبَحُكَ»،۴ که دلالت دارد بر این که ابراهیم علیه السلام زمانی مأمور به ذبح شد که پسرش به حد سعی و قدرت بر فعل رسیده بود و این با وقوع داستان، بعد از ولادت یعقوب علیه السلام _ چنان که برخی ادعا نمودهاند۵ _ منافات دارد.۶ برخی نیز گفتهاند که خداوند نفرمود یعقوب از فرزندان اسحاق است، ۷ که با سیاق عبارت «وَ مِنْ وَرَاءِ إسْحَاقَ» سازگار نیست. پس نمیتوان حضرت اسحاق علیه السلام را به عنوان ذبیح پذیرفت.
4. خداوند تعالی از ابراهیم علیه السلام حکایت میکند که:«وَ قَالَ إنِّیِ ذَاهِبٌ إِلَی رَبِّیِ سَیهْدِینِِِ».۸ سپس از پروردگار درخواست فرزندی نمود که انیس او در غربتش باشد: «رَبِّ هَبْ لِی مِنَ الصَّالِحِینَ»۹ و این تقاضا زمانی پسندیده است که فرزندی نداشته باشد؛ چرا که اگر فرزندی داشت، طلب یک فرزند نمیکرد؛ زیرا درخواست آنچه قبلاً حاصل شده، محال است، و کلام او نیز افاده طلب بیش از یک فرزند را نمیکند. پس این درخواست برای فرزند اول صورت گرفته و بر این که اسماعیل علیه السلام مقدم بر اسحاق علیه السلام بوده، اجماع است؛ بنا بر این، مطلوب این دعا _ که به دنبالش داستان ذبیح نقل میشود _
1.. مفاتیح الغیب، ج۲۶، ص۳۴۷؛ روح المعانی، ج۱۲، ص۱۲۸.
2.. سوره هود، آیه ۷۱: پس وی را به اسحاق و از پی اسحاق به یعقوب مژده دادیم.
3.. التبیان، ج۸، ص۵۱۸؛ مفاتیح الغیب، ج۲۶، ص۳۴۷؛ مجمع البیان، ج۸، ص۷۰۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۷، ص۲۳ (در صفحه ۲۹ نیز از محمّد بن کعب قرظی روایت میکند)؛ روح المعانی، ج۱۲، ص۱۲۸.
4.. سوره صافات، آیه ۱۰۲: و وقتی با او به جایگاه «سَعْی» رسید، گفت: «ای پسرک من! من در خواب [چنین] میبینم که تو را سر میبُرَم».
5.. ر. ک: جامع البیان، ج۲۳، ص۵۵؛ التبیان، ج۸، ص۵۱۸.
6.. مفاتیح الغیب، ج۲۶، ص۳۴۷ (نویسنده در متن مقاله به این مورد اشاره دارد).
7.. التبیان، ج۸، ص۵۱۸.
8.. سوره صافات، آیه ۹۹: و [ابراهیم] گفت: «من به سوی پروردگارم رهسپارم، زودا که مرا راه نماید».
9.. سوره صافات، آیه ۱۰۰: «ای پروردگار من! مرا [فرزندی] از شایستگان بخش. ».