هوالحی
ترویج معارف ناب اسلامی و آشنا ساختن عموم جامعه اسلامی با این معارف، یکی از اهداف مؤسسه علمی ـ فرهنگی دار الحدیث است که در کنار دو فعالیت اساسی دیگر یعنی تربیت متخصص در دانشگاه قرآن و حدیث، و تولید آثار علمی و تخصصی در پژوهشگاه قرآن و حدیث پی می¬گیرد. در بخش فعالیت¬های ترویجی که معاونت فرهنگی و ارتباطات این مؤسسه بدان مأمور است، تلاش می¬شود با استفاده از قالب¬های متنوع و روزآمد، در آشناتر کردن جامعه با معارف ناب اسلامی و نیز سرچشمه¬های آن معارف یعنی قرآن کریم و اهل بیت علیهم السلام گام برداشته شود. در این میان، تدوین آثاری کم¬حجم امّا پرمحتوا در برنامه معاونت فرهنگی و ارتباطات قرار گرفته است. ویژگی این آثار آن است که برای مخاطبان امروز که از وقت و حوصله کمتری در مقایسه با مخاطبان چند دهه قبل برخوردارند سودمندتر است.
کتاب حاضر، یکی از آن آثار ترویجی و کم¬حجم است که از دو مزیت کلی برخوردار است: نخست آنکه حاوی شرح روان یکی از احادیث پرمحتوای امام حسن مجتبی علیه السلام است. این حدیث به نکات بسیار مهم و اساسی که در زندگی انسان کاربرد دارد اشاره کرده است. امید است خواننده محترم، از این حدیث گران¬سنگ توشه گران¬بهایی بردارد و از صدف کتاب، مرواریدهای درخشانی از کلام آن امام همام علیه السلام صید کند. اما مزیت دوم آن، آشنایی بیشترِ خوانندگان گرامی با حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام از طریق مطالعه احادیث به یادگار مانده از ایشان است؛ زیرا به جرئت می توان گفت که در میان پنج تن آل عبا، امام مجتبی علیه السلام کمتر در کانون توجه شیعیان و محبّان اهل بیت علیهم السلام بوده است.
معاونت فرهنگی، ارتباطات و امور بین¬الملل
فروردین 92
مقدمه
حدیث، در رتبة دومین منبع، و از نظر گستره و تبیین‌کنندگیِ احکام و معارف دین، نخستین منبع برای دستیابی به معارف دینی به شمار می‌رود. بی‌گمان، در کنار قرآن کریم، که نخستین و معتبرترین منبع برای دستیابی به معارف دینی است، سخن پیشوایان دینی، گنجینة پایان‌ناپذیر برای هر تشنة معارفی است. هر علاقه‌مندی، برای دستیابی به معارف ناب دینی، باید از سرچشمة گوارای حدیث بنوشد و از آن سرمست شود؛ چنان‌که به فرمودة پیشوای هشتمین علیه السلام اگر مردمان به درستیِ سخنان ما آگاه شوند، از ما پیروی خواهند کرد۱. این سخن گران‌سنگ، از گران‌بهایی و شفابخشیِ سخن معصومان علیهم السلام پرده برمی‌دارد و انگیزة تشنگان معارف ناب را به فراگیری و بهره‌مندی از سخنان آنان دوچندان می‌سازد. در این میان، گاه برخی متون ناب از سخنان به¬یادگارمانده از پیشوایان معصوم علیهم السلام در روشنگری و هدایت به سوی نورانیت مطلق، نقش چشمگیری دارد و در میان سخنان آنان، نظرها را بیشتر جلب میکند و دیدگان هر بیننده‌ای را خیره‌تر می‌سازد.
این نوشتار تلاشی صادقانه، اما ناچیز، در جهت معرفی یکی از آن بیانات شاخص و شرح یکی از تأثیرگذارترین سخنان سبط اکبر پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و دومین امام شیعیان، امام حسن مجتبی علیه السلام است. این سخن دلنشین در توصیف ویژگیهای انسان وارسته و پارسا و الهی است و کلیدهایی به جویندگان هدایت، برای زندگی انسانی و الهی به دست میدهد. آنگاه به دلیل برادر دانستن این چنین شخصی از سوی آن امام بزرگوار که سمبل حلم و رأفت و کرم و بخشش بود، در مطلع سخن؛ و کریمه توصیف کردن سجایای اخلاقی او، در پایان سخن، اخلاق کریمانه، در پرتو کلام امام حسن مجتبی علیه السلام نامیده شد. باشد که از این سخن نورانی، نورانیت برگیریم و با عمل به بندبند آن به مقام برادری با آن امام همام دست یابیم و روش و شیوة زندگی خود را بر مبنای الگویی که در این حدیث گران‌سنگ و دیگر احادیث نورانی پیشوایان دینی تبیین شده قرار دهیم. هدف دیگر نگارندة این اثر کوچک، آشنایی بیشتر شیفتگان اهل بیت علیهم السلام با امام حسن مجتبی علیه السلام بوده است که به‌حق میتوان ادعا کرد که حضرتش در بین پنج تن آل عبا علیهم السلام غریبترین است.
محمدتقی سبحانی نیا
13ذی‌الحجه 1433
آبان 1391 مصادف با عید سعید غدیر
درآمد
ثقةالاسلام محمدبنیعقوب کلینی رحمه الله علیه با تدوین کتاب شریف کافی، نخستین دایرة‌المعارف حدیثی شیعه را ـ که البته معتبرترین نیز هست ـ نگاشت و با تلاشی بیست‌ساله گامی بلند در پاسداری از کلام هدایتگر معصومان علیهم السلام برداشت و شیعه را از چشمة گوارا و همیشگیِ رهنمودهای هدایتگر آنان بهرهمند ساخت. او در این کتاب شریف، که دربردارندة سه بخش «اصول» و «فروع» و «روضه» است، بالغ بر شانزده هزار حدیث از سخنان گهربار پیامبر صلی الله علیه وآله و اهل بیت شریفش علیهم السلام را گردآوری و تنظیم و تبویب کرده است. این کتاب، که قرنهاست تشنگان کلام نورانی معصومان علیهم السلام را سیراب ساخته، امروز نیز در اختیار ماست و ما میتوانیم از نورانیت آن فیض فراوانی برگیریم.
کلینی در این کتاب، حدیثی از امام حسن مجتبی علیه السلام نقل کرده است که یکی از برجستهترین سخنان آن حضرت به شمار میآید. از ویژگیهای این حدیث شریف، جامعیت بسیار آن در فضایل اخلاقی است. در این سخن نورانی، برخی صفات مهم انسان مؤمن که شایستة همنشینی و برادری است شمرده شده و در پایان، متصف شدن به آن صفات به منزلة اخلاق کریمان سفارش شده است. آنچه در ادامه میآید، شرح مختصری از این حدیث شریف است.
متن حدیث
خَطَبَ النَّاسَ الْحَسَنُ ابْنَ عَلَيَّ (صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِمَا) فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ أَنَا أُخْبِرُكُمْ عَنْ أَخٍ لِي كَانَ مِنْ أَعْظَمِ النَّاسِ فِي عَيْنِي وَكَانَ رَأْسُ مَا عَظُمَ بِهِ فِي عَيْنِي صِغَرُ الدُّنْيَا فِي عَيْنِهِ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ بَطْنِهِ، فَلَا يَشْتَهِي مَا لا يَجِدُ وَلَا يُكْثِرُ إِذَا وَجَدَ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ فَرْجِهِ، فَلَا يَسْتَخِفُّ لَهُ عَقْلَهُ وَلَا رَأْيَهُ، كَانَ خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ الْجَهَالَةِ فَلَا يَمُدُّ يَدَهُ إِلَّا عَلَى ثِقَةٍ لِمَنْفَعَةٍ، كَانَ لَايَتَشَهَّى وَ لَايَتَسَخَّطُ وَ لَايَتَبَرَّمُ، كَانَ أَكْثَرَ دَهْرِهِ صَمَّاتاً، فَإِذَا قَالَ بَذَّ الْقَائِلِينَ كَانَ لَایَدْخُلُ فِي مِرَاءٍ، وَ لَايُشَارِكُ فِي دَعْوًى، وَ لَايُدْلِي بِحُجَّةٍ حَتَّى يَرَى قَاضِياً وَ كَانَ لَايَغْفُلُ عَنْ إِخْوَانِهِ، وَ لَايَخُصُّ نَفْسَهُ بشئ دُونَهُمْ، كَانَ ضَعِيفاً مُسْتَضْعَفاً فَإِذَا جَاءَ الْجِدُّ كَانَ لَيْثاً عَادِياً كَانَ لَا يَلُومُ أَحَداً فِيمَا يَقَعُ الْعُذْرُ فِي مِثْلِهِ حَتَّى يَرَى اعْتِذَاراً كَانَ يَفْعَلُ مَا يَقُولُ وَيَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ، كَانَ إِذَا ابْتَزَّهُ أَمْرَانِ لَايَدْرِي أَيُّهُمَا أَفْضَلُ نَظَرَ إِلَى أَقْرَبِهِمَا إِلَى الْهَوَى فَخَالَفَهُ، كَانَ لَايَشْكُو وَجَعاً إِلَّا عِنْدَ مَنْ يَرْجُو عِنْدَهُ الْبُرْءَ، وَ لَايَسْتَشِيرُ إِلَّا مَنْ يَرْجُو عِنْدَهُ النَّصِيحَةَ، كَانَ لَايَتَبَرَّمُ وَ لَايَتَسَخَّطُ وَ لَايَتَشَكَّى وَ لَايتشهي وَ لَايَنْتَقِمُ وَ لَايَغْفُلُ عَنِ الْعَدُوِّ، فَعَلَيْكُمْ بِمِثْلِ هَذِهِ الْأَخْلَاقِ الْكَرِيمَةِ، إِنْ أَطَقْتُمُوهَا، فَإِنْ لَمْ تُطِيقُوهَا كُلَّهَا فَأَخْذُ الْقَلِيلِ خَيْرُ مِنْ تَرْكِ الْكَثِيرِ. وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ.
