دوری از عجله و شتاب

كَانَ لَا يَلُومُ أَحَداً فِيمَا يَقَعُ الْعُذْرُ فِي مِثْلِهِ حَتَّى يَرَى اعْتِذَاراً

ترجمه و شرح

«در ملامت و سرزنش کسی که برای تقصیر خود عذر داشت شتاب نمی‌کرد تا زمانی که فرد برای آن عذر بیاورد».

روحیه لطیف و مهرورزیِ کسی که افتخار برادری با امام حسن مجتبی علیه السلام داشت، او را به این صفت نیک آراسته بود که در سرزنش اهل تقصیر شتاب نمی‌کرد و مجال عذرخواهی یا عذرتراشی به آنان می‌داد. این ویژگی برادر امام علیه السلام از شدت محبت و علاقه او به برادران حکایت می‌کرد.

یکی از شخصیت‌های بارز در بخشش تقصیر و عذرتراشی، «مادر» است. بیشترِ مادران نه‌تنها از تقصیر فرزندان خود به‌آسانی درمی‌گذرند و آنان را سرزنش نمی‌کنند، بلکه می‌کوشند تا برای کوتاهی آنان عذری بتراشند. دلیل این‌گونه رفتار چیزی نیست جز شدت محبت و دوستی مادران به فرزندانشان. جامعة ایمانی، بر محور محبت و مهرورزی به همنوعان و مؤمنان دیگر استوار است. بدیهی است اگر چنان‌که گفتیم، مؤمنانْ افراد جامعه ایمانیِ خود را همانند یکی از اعضا و جوارح خود بدانند، در جهت عیب‌پوشی و گذشت از تقصیر آنان برمی‌آیند و در عقوبت یا سرزنش آنان شتاب نخواهند کرد. مولای متقیان، امام علی علیه السلام، در جمله‌ای بسیار زیبا و دلنشین فرموده است:

اِقبَلْ عُذرَ أخيكَ، و إن لَم يَكُن لَهُ عُذرٌ فَالَتمِسْ لَهُ عُذرا؛^۱«عذر برادرت را بپذير و اگر عذرى نداشت، برايش عذرى بتراش».

پذیرش عذر اهل تقصیر، از سنت‌های نیکو و اصول شاخص در جهت حفظ الفت و صمیمیت و مودت میان افراد جامعه دینی است. از منظر آموزه‌های دینی، حفظ وحدت اجتماعی بدان سبب اهمیت بی‌اندازه‌ای دارد که منشأ خیر و برکات فراوانی برای جامعه و فردفرد آن خواهد بود. به‌عبارت‌دیگر، روح توصیه‌های اخلاقی ـ اجتماعی دین، ایجاد و حفظ و تقویت دوستی و محبت میان افراد جامعه است. در این زمینه، احکام شرعی و اخلاقی و حقوقی فراوانی را می‌توان از متون دینی استخراج کرد. سخت‌گیری نکردن در تعاملات اجتماعی با هم‌نوعان به مفهوم عام آن، و پذیرش عذر تقصیر آنان یا فراتر از آن عذرتراشی برای آنان هنگام تقصیراتشان، یکی از ده‌ها حکم اخلاقی مبتنی بر آموزه‌های دینی است. گفتنی است که پذیرش عذر برادران دینی مبنای عقلایی دارد و تأمل در برکات فراوان آن هر خردمندی را به تصدیق و اعتراف به درستی آن واخواهد داشت. لذا امام علی علیه السلام در بیان خردمندیِ چنین انسانی می‌فرماید:

اعقل الناس اعذرهم للناس؛^۲«عاقل‌ترین مردم عذرپذیرترینِ آنان است».

اینک به درون خود رجوع کن و خود را بکاو و ببین آیا در زمره عذرپذیرانی یا جزء افراد بهانه‌جو و کینه‌توز! آنگاه برای تقویت روحیة عفو و بخشش خطای دیگران، کمی در آثار آن بیندیش. برای یاری شما خوانندة گران‌قدر، برخی از آثار آن را می‌شمرم:

1. عفو، انسان بخشنده را در نظر دیگران عزیز می‌کند.^۳

2. عفو و بخشش، طول عمر را به دنبال دارد.^۴

3. عفو و بخشش، آدمی را از مقدرات ناگوار نگاه می‌دارد.^۵

4. پاداش عفو و بخشش، عفو و بخشش خداوند است.^۶

به‌راستی آیا می‌توان از این آثار گران‌بها که هریک به‌تنهایی آرزویی بزرگ به شمار می‌رود چشم‌پوشی کرد؟!

جدیت در امور

فَإِذَا جَاءَ الْجِدُّ كَانَ لَيْثاً عَادِياً

ترجمه و شرح

«آن‌گاه که زمان کوشش و مجاهده فرا می‌رسید، شیری جنگنده بود».

برادر امام حسن مجتبی علیه السلام ویژگی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اصحاب و یاران خالص او را داشته است؛ چنان‌که قرآن کریم در توصیف آنان در یک جمله میفرماید:

(محمَّدٌ رَّسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلىَ الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنهَُم)‏؛^۱ «محمد، پيامبر خدا، و كسانى كه با اويند، با كافران سخت‌اند و با هم مهربان».

اینان با وجود نرمی با برادران ایمانی، سرسختی و نفوذناپذیری هنگام تقابل با دشمنان و نزاع بر سر اصول، مرامشان بود. دراین‌باره، امام باقر علیه السلام مؤمن را به کوه تشبیه می‌کند و میفرماید: «مؤمن از كوه سخت‌تر است: از كوه كم مي‌شود؛ اما از دين مؤمن چيزى كم نمىشود».^۲ بر این اساس جنگاوری و نفوذناپذیری مؤمنان در جنگ با کفار و مشرکان از ویژگی‌های آنان است. سمبل چنین شخصیتی را میتوان در وجود امام علی علیه السلام یافت. قرآن کریم در سوره مائده، صفات آن دسته از مؤمنانی که خداوند آن‌ها را دوست دارد این‌گونه بر می‌شمرد:

«اى اهل‌ ايمان، هركه از ميان شما از دين برگشت، به‌زودى خداوند گروهى را بياورد كه آن¬ها را دوست مى‏دارد و آنان نيز خدا را دوست مى‏دارند. با اهل ايمان فروتن و با كافران سرسخت‌اند؛ در راه خدا جهاد مى‏كنند و از ملامت ملامت‌گران هراسى ندارند و اين فضل خداست كه او به هركه خواهد مى‏دهد و خدا وسعت‌بخش آگاه است».^۳

البته جدیت مؤمن فقط به هنگام جنگ با دشمن نیست، بلکه آنگاه که هنگام کار و تلاش باشد نیز او پیشتاز است و از هرگونه سستی و راحت طلبی به دور است و همواره سرزنده و کوشا و با نشاط است.^۴ کار را عبادت و تنبلی و سستی و کسالت را شیوه و روش منافقان و سست عنصران میداند. او میداند که تنبلی و کسالت او را از منفعت دنیا و آخرت محروم میکند^۵ و لذا مراقب است تا در دام آن گرفتار نیاید. نکتة بسیار زیبا و کاربردی برای آزمودن میزان تنبلی و کسالت خود و دیگران را از حدیث گران‌سنگ علوی میتوان فراگرفت. امام علی علیه السلام میفرماید: به تأخير افكندن كار، نشانة تنبلی است.^۶ با ملاکی که در این حدیث تعیین شده است، می‌توان آزمود که تا چه اندازه و در چه وقت‌هایی به تنبلی و سستی مبتلا می‌شویم.