سخت‌گیر با هوای نفس

كَانَ إِذَا ابْتَزَّهُ أَمْرَانِ لَا يَدْرِي أَيُّهُمَا أَفْضَلٌ، نَظَرَ إِلَى أَقْرَبِهِمَا إِلَى الْهَوَى فَخَالَفَهُ

ترجمه و شرح

«آن‌گاه که دو امر او را احاطه می‌کرد و نمی‌دانست کدام‌یک از آن دو برتر است، می‌نگریست که کدام‌یک به هوای نفسش نزدیک‌تر است. سپس با آن مخالفت می‌کرد و دیگری را انجام می‌داد».

گاه انسان بر سر دوراهی قرار می‌گیرد و در انتخاب و اجرای یکی از دو یا چند کارِ پیش رو متحیر میماند. در این حالت، مؤمن عملی را انجام میدهد که از نظر شرعی جایز و از نظر اخلاقی پسندیده است؛ یعنی کاری را که ممکن است با حکم شرع مقدس نهی شده یا از نظر اخلاقی ناپسند باشد ترک میکند. این اقدام مربوط است به تعارض دو رفتاری که حکم شرعی یا اخلاقی متفاوتی داشته باشد؛ یعنی یکی جایز و دیگری منع شده باشد. در چنین حالتی، انتخاب رفتار و عمل مناسب برای مؤمنان چندان دشوار نیست. اما آن‌گاه که دو عملِ پیش رو جایز باشد و هیچ‌یک غیراخلاقی نباشد و درعین حال هیچیک بر دیگری برتری نداشته باشد، انتخاب یکی از این دو عمل دشوار است؛ به‌ویژه اگر امکان انجام دادن هر دو ممکن نباشد.

در این فرض، برای کسی که مسیر سلوک الی‌الله را می‌پیماید و به دنبال تقرب الی‌الله از طریق تهذیب نفس و تربیت آن است، انتخاب یکی از دو عمل آسانتر است. او از میان دو عملی که انجام دادن هر دو جایز و در حُسن و نیکویی نیز برابری میکنند، آن را انتخاب میکند که با میل و هوای نفسش سازگاری کمتری داشته باشد تا از این راه، افزون بر اجرای یکی از دو عملِ نیک، یک گام در مبارزه با نفسِ اماره برداشته و یک گام در تربیت نفسش پیش رفته باشد.

بنابراین، او با یک تیر دو نشان میزند و نفس سرکش خویش را این‌گونه تربیت می‌کند و تحت سیطره و سلطة خود درمیآورد و مانع از تسلط یافتن نفس اماره بر عزم و ارادهاش میشود. امام حسن علیه السلام در توصیف برادر خویش به این ویژگی او اشاره کرده، با این بیان او را به خاطر اهتمام در تربیت نفسش میستاید. البته گرچه درباره مجاهده با نفسْ سخن فراوان است؛ لکن در اینجا تنها به دو حدیث در بیان اهمیت تربیت و تهذیب نفس بسنده میکنیم و سخن بیشتر در این باره را به وقت مناسب وامینهیم. امام علی علیه السلام به مداومت بر مجاهده با نفس تأکید می‌کند و می‌فرماید:

املِكوا أنفُسَكُم بدَوامِ جِهادِها؛^۱«با جهادِ مستمر، بر نفس مسلط شويد».

ایشان، در بیان دیگری، ابتلا به عادات بد و سپس بی‌آبرویی و رسوایی را از پیامدهای بی‌مبالاتی در تهذیب نفس میداند و می‌فرماید:

مَن لَم يُهَذِّبْ نفسَهُ فضَحَهُ سُوءُ العادَةِ؛^۲«هركه خود را مهذّب نسازد، عادت‌هاى زشتْ او را رسوا می‌كند».

عامل به گفتار

كان يَفْعَلُ مَا يَقُولُ وَ يَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ

ترجمه و شرح

«[برادرم] بدانچه می‌گفت عمل می‌کرد و به آنچه نمی‌گفت نیز عامل بود».

از جمله نخست امام حسن علیه السلام در این عبارت، دو آیه نورانی از سوره صف به ذهن متبادر میشود. آیهای که به نظر میرسد با لحن گله‌گذارانه، مؤمنان را خطاب کرده و میفرماید:

(يَأَيهُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كبرَُ مَقْتًا عِندَ اللَّهِ أَن تَقُولُواْ مَا لَا تَفْعَلُونَ‏)؛ «اى اهل ايمان، چرا سخنى مى‏گوييد كه بدان عمل نمى‏كنيد؟ اين كار، سخت خدا را به غضب مى‏آورد».^۱

اما جمله دوم ـ امام حسن علیه السلام که فرموده است: «وَ يَفْعَلُ مَا لَا يَقُولُ» معنایی فراتر از جمله نخست دارد. امام حسن علیه السلام در این جمله در توصیف برادر خود میگوید که او حتی به بسیاری از فضایل اخلاقی و رفتارهای پسندیده، که دیگران را به آن‌ها توصیه نمیکرد، عامل بود؛ یعنی بیشتر از آنچه به دیگران توصیه می‌کرد، خودش را به اعمال و رفتار نیک وامیداشت. این ویژگی، همان صفت مؤمنان شاخص است و دقیقاً با صفت منافقان در تعارض است. به‌عبارت‌دیگر، کسی که به آنچه می‌گوید عمل نمیکند، ظاهرش را به امور اخلاقی و دینی میآراید؛ اما در باطن به آن امور اعتقادی ندارد و بهتر از آنچه هست خود را در نظر دیگران میآراید، منافق است و هرگز به درجه ایمان نخواهد رسید تا به افتخار برادری با حجت خدا نایل آید. به این جملة امیرالمؤمنین علیه السلام توجه کنید:

أظهَرُ النّاسِ نِفاقا مَن أمَرَ بالطاعَةِ و لَم يَعمَلْ بها، و نَهى عنِ المَعصيَةِ و لَم يَنتَهِ عنها؛^۲«آشكارترين منافق كسى است كه دیگران را به اطاعت [از خدا] فراخواند و خود بدان عمل نكند و از معصيت بازدارد و خود از آن بازنايستد».