عقل‌محوری

فلا يَسْتَخِفُّ لَهُ عَقْلَهُ وَلَا رَأْيَهُ

ترجمه و شرح

«در راه برآوردن خواهش نفسش، عقل و رأیش را، که مبتنی بر ادراکات متین عقلایی است، خوار و خفیف نمی‌ساخت».

امام علیه السلام پیروی از غرایض شهوانی را با دستورهای عقلی در تنافی و در تعارض می‌داند و پرداختن به تمایلات این غرایض را تنها در صورتی جایز می‌شمارد که با دستورهای عقل و آموزههای دینی مطابقت داشته باشد. توضیح آنکه تمام غرایز و قوایی که خداوند در وجود انسان قرار داده است برای او ضروری و سودمند است. هیچ خصلتی از ویژگی‌های انسانی بی‌فایده و زیانبار نیست. محبت جان و مال و تمایل به شهوت و حتی صفاتی چون غضب و کینه و عداوت، که در اخلاق از آن صفات به «صفات رذیله» نام برده می‌شود نیز وجودش برای انسان لازم و در جای خود سودمند است. چیزی که مهم است فراگیری توانمندیِ به‌کارگیری درست این ویژگی‌هاست تا به جای انحراف و گمراهی به خاطر استفادة نابجا از این ویژگی‌ها، در مسیر کمال و سعادت از آن‌ها بهره‌برداری شود. کلید دستیابی به این توانمندی، پیروی از آموزه‌های دینی و عقلانیت در امور است تا جایی که در حدیث از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله عقل، سودمندترین دارایی دانسته شده است.^۱

آزادگی از شهوت

كان خَارِجاً مِنْ سُلْطَانِ فَرْجِهِ

ترجمه و شرح

«از سیطره و سلطه شهوت جنسی‌اش رها بود».

یکی دیگر از امور حیوانی که پابه‌پای شکم و گاه شدیدتر از آن صاحب خود را به برآورده ساختن خواستهها و امیالش وامیدارد، شهوت جنسی است. این غریزة حیوانی از جملهی قوای نهاده‌شده در وجود انسان است و فواید متعددی چون تکثیر نسل، به کمال رسانی قوة عاقله انسان اعم از زن و مرد، پایه‌ریزی کانون خانواده و برطرف ساختن نیاز جنسی زن و مرد دارد. متأسفانه در جهان امروز برطرف ساختن نیاز جنسی به‌کلی از مسیر اصلی خود که بر طبق احکام الهی تبیین شده است خارج شده و در برخی جوامع، مرتبة انسانی را به دهها درجه پستتر از حیوانات تنزل داده است. شهوت جنسی، بسیاری از جوانان امروز را گرفتار خود ساخته است آنگونه که امام مجتبی علیه السلام نیز به‌روشنی بیان داشته است که تمایلات جسمانی و شهوانی ممکن است انسان را در سلطه خود درآورد و اسیر خود سازد. امام علیه السلام، برادر خویش را کسی می‌داند که نه اسیر شکم است و نه اسیر شهوت؛ زیرا کسی که اسیر شهوت است، ذلت و خواری و هلاکت خویش را به دست خود رقم زده است.^۱ این بدان سبب است که فرد شهوت‌ران منفورترین چیز را به‌جای پروردگار خویش برای پیروی برگزیده است.^۲ خدا در توصیف اسیر شهوت و هوای نفس، به‌صراحت میفرماید:

«آیا دیدی چگونه خداوند کسی را که هوای خویش را معبود خود قرار داده است گمراه گردانید و بر گوش و دلش مهر زد و بر دیده‌اش پرده نهاد؟ جز خدا چه کسی از عهده هدایت چنین کسی برخواهد آمد؟ آیا پند نمی‌گیرید؟».^۳

ملاصالح مازندرانی در توضیح این جمله امام علیه السلام میگوید: «شهوتش، در مواردی که ارضای (فرونشاندن) شهوت از آن راه جایز نبود، بر او هیچ سلطهای نداشت؛ یعنی او براساس رأی متین و عقل سلیم خود و مطابق احکام شریعت عمل می‌کرد و برای برطرف ساختن نیاز جنسی خود از حدود الهی تجاوز نمیکرد».^۴

به‌راستی کسی که خوارتر از بنده زرخرید است^۵ و دلش بیمار و عقلش معیوب^۶ و به هر سو که شهوت بکشاند روان است، کجا شایستة انسانیت است؛ تا چه رسد شایستة برادری با حجت خدا، امام حسن مجتبی علیه السلام؟!