طوسی روایت‌های خیلی کمی از علان را از الکافی نقل کرده است۱ و بیشتر کوشیده است که این روایات را به طور مستقیم از کتاب علان نقل کند و نه با واسطه الکافی؛ به عنوان نمونه می‌توان از روایاتی نام برد که از کتاب علان نقل شده‌اند و نام شیخ کلینی در سند این روایات نیامده است. به عبارت دیگر، شیخ طوسی این کتاب را با طریقی غیر از شیخ کلینی نقل کرده است؛ مانند سعد بن عبدالله۲ یا عده‌ای از اصحاب.۳ در مواردی بسیاری هم شیخ به طور مستقیم از علان روایت را نقل میکند.۴ از این رو، باید این کتاب در دست شیخ طوسی باشد، ولی متأسفانه طریق شیخ به این کتاب نه در الفهرست شیخ و نه در مشیخه تهذیبین یافت نشد.
ج) روایات از سایر کتاب‌های کلینی
شیخ طوسی روایاتی را از شیخ کلینی نقل میکند که در کتاب الکافی نیامده است و این روایات یا از کتاب‌های دیگری است که شیخ کلینی آنها را برای دیگران اجازه داده‌اند و یا از سایر تألیفات شیخ کلینی است که امروزه موجود نیستند؛ به عنوان نمونه توقیعاتی به نقل از شیخ کلینی نقل شده است که احتمالاً از کتاب رسائل الائمة او بوده است که به دست ما نرسیده است.۵
غیبت نعمانی و استفاده از الکافی
محمد بن ابراهیم نعمانی (م حدود 360ق) از شاگردان و کاتبان شیخ کلینی است و در کتاب الغیبة خود از الکافی استفاده بسیاری کرده است. نقلیات وی از کلینی منحصر در استفاده از کتاب الکافی است.۶
تقریباً تمام نقلیات نعمانی از علی بن محمد علان رازی از طریق شیخ کلینی و کتاب الکافی است. بر این اساس، باید گفت کتاب اخبار القائم علیه السلام او احتمالاً در دست نعمانی نبوده یا این که دلیل دیگری داشته که از آن نقل نکرده است.۷
1.. الغیبه، طوسی، ص ۲۸۴ مقایسه شود با الکافی، ج۱، ص۵۲۵.
2.. الغیبه، طوسی، ص۲۰۰.
3.. همان، ص ۲۹۸.
4.. همان، ص۲۴۴ _ ۲۴۵ ح۲۱۱ و ۲۱۲، ص۲۴۶ ح۲۱۵.
5.. ر.ک: همان، ص۴۱۵، ۳۵۳، ۲۹۰ _ ۲۹۳، ۳۵۱.
6.. به عنوان نمونه: الغیبة، نعمانی، ص۱۵۸، ۱۶۳، ۱۷۲، ۹۵ _ ۹۷ را به ترتیب مقایسه کنید با الکافی، ج۱، ص۳۳۸، ۳۴۰، ۳۴۲، ۵۳۳، ۵۳۴، ۵۲۹.
7.. به عنوان نمونه: همان، ص۶۹، ۱۳۷،۱۵۲، ۱۸۲، ۱۹۳، ۳۰۴، ۳۵۱، ۳۵۲، را به ترتیب مقایسه کنید با الکافی، ج۱، ص۳۳۸، ۳۳۹، ۳۴۱، ۳۳۹، ۳۴۱، ۳۶۱، ۳۷۱، ۳۷۱.
