حدثنی ابو عتبة علی بن الحسن بن مسلم السکونیّ، قال: حدثنی بقیة بن الولید، عن یزید بن عبد اللَّه الخولانیّ، عن کعب الأحبار، أنه قال: خمس مدائن من مدائن الجنة: بیت المقدس و حمص و دمشق و بیت جبرین و ظفار الیمن، و خمس مدائن من مدائن النار: القسطنطینیة و الطوانة و انطاکیة و تدمر و صنعاء_ صنعاء الیمن.^۱

مشابه این قبیل نقل‌ها، در آثار جغرافیای قدیمی و تواریخ محلی و آثار مربوط به شهرها، بویژه از کعب الاحبار نقل شده و چنان نموده می‌شود که گویی این مطالب در کتب آسمانی قدیم بوده است. بنای ما در اینجا یک یادآوری کوتاه بود، نه تفصیل؛ که در این باره هم نوشته شده و هم نیازمند بررسی بیشتر هستیم.

در این میان، پس از مکه و مدینه، شام جایگاه ویژه‌ای در احادیث و اخبار فضایل دارد؛ هر چند باید اعتراف کرد که نگارش آثاری در فضیلت بصره یا بغداد، جلوتر از نگارش آثاری در باره شام است. با این حال، در آثار مربوط به بصره و بغداد، روایتی از رسول صلی الله علیه وآله نیست، اما در باره شام، بخش عمده و اولیه این نقل‌ها، روایاتی منسوب به رسول صلی الله علیه وآله است که در آن توصیه شده پس از فتح، به دمشق بروید؛ زیرا آنجا پناهگاه و معقل مسلمانان خواهد بود. در این روایت، از شام، دمشق انتخاب شده و در آنجا هم منطقه غوطه _ که خوش آب و هوا است _ مورد تأکید قرار گرفته است:

ستفتح علیکم الشام، فإذا خیرتم المنازل فیها فعلیکم بمدینة یقال لها دمشق، فإنّها معقل المسلمین فی الملاحم، و فسطاطها منها بأرض یقال لها الغوطة.^۲

فضیلت این سرزمین، به نوعی به حضرت ابراهیم علیه السلام و حضور برخی از انبیای قدیم مربوط دانسته شده است. از این رو، در روایتی آمده است که رسول صلی الله علیه وآله فرمود:

سیهاجر أهل الأرض هجرة بعد هجرة الی مهاجر إبراهیم حتی لا یبقی الأشرار أهلها.^۳

اصطلاح شام، به طور خاص در باره دمشق و حومه آن است؛ هر چند «شامات» در معنای وسیع آن، شامل سرزمین بزرگی است که شامل بیت المقدس تا حلب، حمص، حماة، اردن، فلسطین و جز این‌ها نیز می‌شود.

در قرآن و ادبیات دینی، از یهود تا اسلام، و ضمن داستان‌های انبیا، برخی از سرزمین‌های آن نواحی به عنوان سرزمین مبارک و مقدس یاد شده است؛ برای مثال، طور