اعتبار سنجی داخلی (نقد متنی) روایات

تحلیل و نقد محتوایی روایات، بر اساس معیارهای مورد اعتماد جمیع مسلمین صورت گرفته این معیار‌ها عبارت‌اند از:

1. اضطراب، 2. قرآن، 3.سنت، 4. عقل، 5. تاریخ، 6. اجماع.

الف) معیار اضطراب

اضطراب در متن، در جایی است که متن روایت به صورت‌های مختلف و غیر قابل جمع نقل شده باشد.^۱ متن روایت‌های جمع آوری قرآن کریم، پس از پیامبر صلی الله علیه وآله و در زمان خلیفه اول و دوم، تناقض‌های آشکاری با هم دارند که عبارت‌اند از:

1. طراح نخستین جمع قرآن کریم

بر اساس روایت دوم، ایده جمع قرآن برای نخستین بار توسط ابوبکر مطرح گردید. او تیمی را برای جمع قرآن تشکیل داد و به عمر و زید دستور داد که بر در مسجد بنشینند. این در حالی است که بنا بر روایت سوم، پنجم و ششم این اقدام به پیشنهاد عمر صورت گرفت.

2. جمع کننده نخستین

طبق روایت‌های اول تا سوم، نخستین کسی که قرآن را جمع کرد، ابوبکر بود. این در حالی است که در روایت چهارم، نخستین جمع کننده قرآن سالم مولی ابی حذیفه، و در روایت‌ پنجم، نخستین کسی که اقدام به جمع آوری قرآن نمود، عمر بود. اما در روایت ششم، این اقدام در زمان عمر ناقص ماند و عثمان جمع قرآن را انجام داد.

آیةالله خویی معتقد است که تناقض درونی این روایات، باعث سلب اعتماد به آنها می‌شود.^۲ به همین جهت، اضطراب درونی این روایات، زمینه نقد روایات جمع قرآن را فراهم آورده است؛ هر چند استاد معرفت معتقد است که این تناقض‌ و اضطراب روایات جمع قرآن بدوی است و با نگاه عمیق‌تر به این روایات، می‌توان میان آنها جمع کرد.^۳

در نقد نظر آیةالله معرفت _ که اختلاف بین روایات جمع قرآن را قابل جمع دانسته‌اند _ باید اذعان داشت که اختلافات بین روایات جمع قرآن اختلافاتی اساسی است و قابل جمع نیستند؛ زیرا هریک از این روایت‌ها در پی بزرگ‌نمایی فرد مورد نظر خود