درآمد

یکی از مسائل درخور توجه در علم الحدیث و کلام اسلامی، مفهوم «تقیه»^۱ است که جایگاه مهمی در منظومه باورهای یک مسلمان، به خصوص یک شیعه دوازده امامی دارد. از میان عالمان مسلمان، فقها، مفسران و بیش از همه متکلمان، اهتمام ویژه‌ای به این مسأله مبذول داشته‌ و از خود مقالات و تصانیف زیادی در این موضوع برجای گذاشته‌اند.^۲ خاورپژوهان نیز از بیرون جامعه اسلامی و با نگاهی فرادینی، این مفهوم را بررسی کرده و تحلیل‌هایی ارائه کرده‌اند.^۳ یکی از این خاورپژوهان، اتان کلبرگ است که در مطالعات خود این موضوع را مورد توجه قرار داده و کوشیده است با تکیه بر قراین تاریخی و استناد به برخی شواهد روایی، رویکرد امامیه نسبت به تقیه را در عصر ائمه _ علیهم‌السلام _ مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. او با طول و تفصیل فراوان به نتایج زیر دست یافته است:

الف. تقیه یکی از شاخصه‌های تمایز شیعیان امامی از سایر فرق اسلامی بوده است و همواره اصلی بنیادین در اعتقادات امامیه به شمار می‌رفته است؛

ب. التزام به تقیه، تأثیرات غیرمستقیم مهمی بر حدیث شیعه نهاد، که از جمله آنها می‌توان به لزوم کتمان روایات شیعه و پیدایش دو روایت متعارض اشاره کرد؛

ج. با بررسی سیره عملی شیعیان عصر ائمه _ علیهم‌السلام _ در التزام به این اصل، با دو رویکرد متعارض رو به رو می‌شویم؛ به این صورت که عده‌ای موافق و گروهی دیگر به مخالفت با این مسأله ‌پرداخته‌اند؛

د. نخستین بار علمای دوره آل بویه، با روش‌های گوناگون در مقام جمع این دو رویکرد متعارض برآمده‌اند؛

هـ. باور به تقیه همواره مایه انتقاد شدید پژوهشگران غیر امامی نسبت به شیعیان امامی بوده است.

هر چند کلبرگ در جمع آرای اندیشمندان امامی تتبّع نسبتاً خوبی انجام داده است، اما به سبب عدم اشراف بر جوانب گوناگون این مسأله، اختلافاتی با آرای علمای امامیه دارد که نیازمند تأمل و نقد جدی است. در این مسیر، پس از بیان محورهای شش‌گانه