درآمد

از سده‌‏های پیش در میان دانشوران حدیث و فقهِ شیعه چنین شهرت یافته است که دانشمندان حدیث، فقه و اصول را به دو دسته «متقدّمان» (قدما) و «متأخّران» تقسیم می‌کنند. مرزی دقیق میان این دو گروه تعریف نشده است، اما عالمان حدیث معمولاً شیخ طوسی _ که از او به «لسان القدماء» یاد می‌شود^۱ _ و عالمان پیش از وی را از متقدّمان می‌دانند.^۲ در برخی متون فقهی پس از سده هفتم هجری، محقق حلّی (م676ق) و چه بسا علامه حلّی (م726ق) حد فاصل میان متقدّمان و متأخّران به شمار آمده‏اند؛ به این معنا که پیش از این دو را متقدّمان و پس از ایشان را متأخّران قلمداد کرده‏اند.^۳ اگر در باره مرز دقیق میان متقدّمان و متأخّران اندکی گفت و گو باشد، در این نکته گفت و گویی نیست که شیوه‌‏ها و معیار‏های این دو دسته از دانشوران در گستره ارزیابی و اعتماد به احادیث یکسان نبوده است.

آگاهی‌‏های ما در باره سنت حدیث‌پژوهی محدّثان متقدّم به ویژه در حوزه اعتبارسنجی احادیث اندک و محدود به برخی گزارش‌‏های عالمان متأخّر است. گفتنی است که این اطلاعات در مواردی پیچیده و متحیر‌کننده است؛ به‌گونه‏ای که برخی عالمان آن زمان بر این باور شده‏اند که عالمان حدیث‌گرای معاصرشان به نقدهای سندی _ رجالی در سنجش‌‏های اعتباری احادیث یکسره بی‌توجه بوده‏اند؛ نگرشی که از سوی برخی پژوهشگران معاصر نیز به مثابه نقدی بر سنت حدیثی تشیع امامی مطرح شده است.^۴

ظاهراً شیخ حسن بن زین‌الدین عاملی (م1011ق) صاحب المعالم نخستین عالمی است که به تفاوت بنیادین مبانی حدیث‌پژوهی قدما و متأخّران اشاره کرده و در مقدمه کتاب مُنتقی الجُمان فی الأحادیث الصحاح و الحسان، به ویژه مقدمه اول و دوم و هشتم، به برخی مبانی حدیث پژوهش عالمان متقدّم و متأخّر و تفاوت آنها اشاره دارد. پس از وی، دیگر عالمان، همچون شیخ بهایی و به ‌طور خاص، عالمان اخباری، مانند فیض کاشانی