1.بلخى و جبايى مى گويند: اين پيمانى كه خداوند، آنان را به انجام دادنش متعهّد گردانيد ، همان است كه در هنگام اسلام آوردن و بيعتشان، از آنان گرفت، مبنى بر اين كه در هر تكليف و وظيفه كه خداوند بر عهده آنان مى گذارد ، خوشايندشان باشد يا ناخوشايندشان ، از او اطاعت كنند . جبايى مى گويد : منظور، بيعت آنان با پيامبر صلى الله عليه و آله در شب عقبه و بيعت رضوان است . اين را ابن عبّاس گفته است (البيان فى تفسير القرآن: ج ۳ ص ۴۵۹. نيز، ر.ك: مجمع البيان: ج ۳ ص ۲۹۰ وتفسير الرازى: ج ۱۱ ص ۱۷۸ و تفسير القرطبى: ج ۶ ص ۱۰۸) .

2.سخن خداوند كه: «با آن كه پيش تر با خدا سخت پيمان بسته بودند»، يعنى قبل از جنگ خندق و پس از جنگ بدر... . مقاتل و كعبى گفته اند : آنان هفتاد مرد بودند كه در شب عقبه با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند و گفتند : هر شرطى كه مى خواهى، براى خودت و پروردگارت بگذار . پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود : «براى پروردگارم اين شرط را مى گذارم كه: فقط او را بپرستيد و چيزى را شريكش قرار ندهيد ، و براى خودم اين شرط را مى گذارم كه: همان گونه كه از زن و فرزند و اموال خود دفاع مى كنيد، از من دفاع كنيد» . مسلمانان گفتند : اى پيامبر خدا ! اگر ما چنين كرديم ، در برابر ، به ما چه مى رسد ؟ فرمود : «پيروزى در دنيا و بهشت در آخرت». اين است سخن خداى متعال كه : «و پيمان خدا همواره بازخواست دارد»، يعنى: در روز قيامت، خداوند از آنان در باره اين پيمان، بازخواست مى كند (تفسير القرطبى: ج ۱۴ ص ۱۵۰) . و سخن: «با آن كه پيش تر سخت پيمان بسته بودند» يعنى پيش از جنگ خندق ، «كه به دشمن پشت نكنند»يعنى با پيامبر صلى الله عليه و آله بيعت كردند و سوگند ياد كردند كه يارى اش كنند و از وى دفاع نمايند، همان گونه كه از خود دفاع مى كنند و از جنگ با دشمن، روى بر نمى تابند و شكست نمى پذيرند . مقاتل گفته است : منظور، شب عقبه است . «پيمان خدا همواره بازخواست مى شود» يعنى در آخرت از آن سؤال مى شود (مجمع البيان: ج ۸ ص ۱۴۰).

1.الكامل في التاريخ : ج ۱ ص ۵۱۰ ، السيرة النبويّة لابن هشام : ج ۲ ص ۷۰ ، تاريخ الطبري : ج ۲ ص ۳۵۳ ، تفسير الطبري : ج ۳ الجزء ۴ ص ۳۴ كلّها نحوه .

2.المائده ء : ۷ . والميثاق الذي واثقهم به ؛ قال البلخي والجبّائي : هو ما أخذ عليهم رسول اللّه صلى الله عليه و آله عند إسلامهم وبيعتهم بأن يطيعوا اللّه في كلّ ما يفرضه عليهم ممّا ساءهم أو سرّهم . قال الجبّائي : هو مبايعتهم له ليلة العقبة وبيعة الرضوان ، وهو قول ابن عبّاس (التبيان في تفسير القرآن : ج ۳ ص ۴۵۹ ، وراجع : مجمع البيان : ج ۳ ص ۲۹۰ وتفسير الرازي : ج ۱۱ ص ۱۷۸ وتفسير القرطبي : ج ۶ ص ۱۰۸) .

3.الأحزاب : ۱۵ . قوله تعالى : «وَلَقَدْ كَانُواْ عَاهَدُواْ اللَّهَ مِن قَبْلُ » أي من قبل غزوة الخندق وبعد بدر ... قال مقاتل والكلبي : هم سبعون رجلاً ، بايعوا النبي صلى الله عليه و آله ليلة العقبة وقالوا : اشترط لنفسك ولربّك ما شئت ، فقال : أشترط لربّي أن تعبدوه ولا تشركوا به شيئا ، وأشترط لنفسي أن تمنعوني ممّا تمنعون منه نساءكم وأموالكم وأولادكم ، فقالوا : فما لنا إذا فعلنا ذلك يا نبيّ اللّه ؟ قال : لكم النصر في الدنيا والجنّة في الآخرة . فذلك قوله تعالى : «وَ كَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئولًا » أي أنّ اللّه ليسألهم عنه يوم القيامة (تفسير القرطبي : ج ۱۴ ص ۱۵۰) . «وَلَقَدْ كَانُواْ عَاهَدُواْ اللَّهَ مِن قَبْلُ » أي من قبل الخندق ، «لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ » أي بايعوا النبي صلى الله عليه و آله وحلفوا له أنّهم ينصرونه ويدفعون عنه كما يدفعون عن نفوسهم ، ولا يرجعون عن مقاتلة العدوّ ولا ينهزمون . قال مقاتل : يريد ليلة العقبة . «وَ كَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئولًا » يسألون عنه في الآخرة ( مجمع البيان : ج ۸ ص ۱۴۰) .