از نظر روان شناسى مذهبى ، يكى از موجبات عقبگرد مذهبى ، اين است كه اولياى مذهب ، ميان مذهب و يك نياز طبيعى ، تضاد برقرار كنند ، مخصوصا هنگامى كه آن نياز در سطح افكار عمومى ظاهر شود . ^۱
اگر در برنامه ريزى تبليغ دينى ، ميان دين و حقوق سياسى ، اجتماعى و يا فردى مردم ، تضاد برقرار شود ، تبليغ نه تنها موفّق نخواهد بود ، بلكه به ضدّ تبليغ ، تبديل خواهد شد . از اين رو ، كسانى كه ديندارى را به محترم نبودن حقوق سياسى مردم ، عدم آزادى انديشه ، ترك دنيا ، مخالفت با شادى ، گريز از خَلق و ترك ازدواج و مانند اينها تفسير مى كنند ، در واقع ، عليه دين ، تبليغ مى نمايند . شهيد مطهّرى مى گويد :
درست در مرحله اى كه استبدادها و اختناق ها در اروپا به اوج خود رسيده بود و مردم ، تشنه اين انديشه بودند كه حقّ حاكميت ، از آنِ مردم است ، [از سوى] كليسا يا طرفداران كليسا و يا با اتّكا به افكار كليسا ، اين فكر عرضه شد كه مردم در زمينه حكومت ، فقط تكليف و وظيفه دارند ، نه حق . همين كافى بود كه تشنگان آزادى و دموكراسى و حكومت را بر ضدّ كليسا ، بلكه بر ضدّ دين و خدا به طور كلّى بر انگيزد . ^۲
يكى از ويژگى هاى اسلام ناب ، اين است كه همه تمايلات فطرى انسان را در نظر گرفته است . فطرى بودن دين ، بدين معناست كه همه برنامه هاى دينى (اعم از عقايد ، اخلاق و احكام) ، ريشه در فطرت انسان ها دارد . از اين رو ، مبلّغ ، اگر به واقع ، اسلام شناس باشد و نيازهاى فطرى مخاطب را بداند ، هرگز به نام دين و براى تبليغ اسلام ، با خواست فطرى مردم و حقوق طبيعى آنها درگير نمى شود .

هنگامى كه در اثر تراكم آلودگى ها ، هوس بر انسانْ چيره گردد و بُتى براى پرستش وى شود ، چنين انسانى ديگر قابل هدايت نيست . نه اين كه سخن حق را نمى فهمد؛ بلكه مى فهمد ؛ امّا نمى تواند بپذيرد . از اين رو ، او گم راهى است كه راه را مى داند .
نكته ديگر ، اين كه بى اثر بودن تبليغات در سازندگى اين گروه ، موجب سلب مسئوليت تبليغىِ مبلّغ نمى گردد . از نظر قرآن ، مبلّغ بايد براى اين دسته از مردم نيز برنامه تبليغى داشته باشد؛ امّا نه به اميد هدايت ، بلكه براى اتمام حجّت ، تا هنگامى كه گرفتار عواقب شوُم و خطرناك سوء استفاده از آزادى مى شوند ، به خدا اعتراض نكنند كه چرا راه نمايى براى آنان نفرستاده است . ^۱

مسئوليت برنامه سازى براى تبليغ

با تأمّل در ميزان تأثيرپذيرى مخاطبان و تفاوت ظرفيت هاى ذاتى و اكتسابى مردم ، مشخّص مى شود كه برنامه ريزى صحيح تبليغى ، تا چه اندازه مهم و مشكل است و اين واقعيت ، مسئوليت مبلّغان و سازمان هاى تبليغى و مراكز فرهنگى و بخصوص صدا و سيما را در نظام اسلامى ، در ساختن برنامه هاى مناسب و مفيد ، مضاعف مى نمايد .

2 . درگير نشدن با خواست هاى فطرى مردم

يكى از آفات تبليغ ، به طور عام ، تبديل شدن آن به ضدّ خود ، توسّط مبلّغ است . بارها اتّفاق افتاده است كه تبليغات در زمينه هاى مختلف سياسى ، اجتماعى و فرهنگى ، اثر معكوس بر جاى گذارده است . يكى از دلايل آن ، اين است كه روان شناسى مخاطب ، مورد توجّه قرار نگرفته است و تبليغات ، در برابر نيازهاى طبيعى و فطرى مخاطب ، قرار گرفته است . استاد مطهّرى در اين باره مى گويد :