معناى آزمايش خداوند

هنگامى كه موضوع «آزمايش» الهى مطرح مى شود ، اين پرسش ، پيش مى آيد كه : كسى به امتحان و آزمايش نياز دارد كه از نتيجه امتحان و سرانجام كار ، آگاه نيست . بنا بر اين، خداوند متعال كه همه چيز را مى داند و آشكار و پنهان براى او يك سان است ، چه نيازى به امتحان بندگان خود دارد ؟ و يا در يك جمله، حكمت آزمايش الهى چيست ؟
پاسخ اين سؤال، اين است كه بى ترديد، مفهوم آزمايش در مورد خداوند متعال و انسان، متفاوت است و امتحان الهى معنا و هدف ديگرى دارد ؛ چرا كه انسان به دليل نارسايى دانش خود، براى كشف حقيقت، به آزمايش نياز دارد و اين معنا براى داناى مطلق ، نامعقول است .
راغب اصفهانى در تبيين معناى آزمايش الهى مى گويد :
وَ إذا قيلَ : اِبتَلى فُلانٌ كَذا وَ أَبلاهُ فَذلِكَ يَتَضَمَّنُ أمرَينِ : أحَدُهُما تَعَرُّفُ حالِهِ وَ الوُقوفُ عَلى ما يُجهَلُ مِن أمرِهِ . وَ الثّانى : ظُهورُ جَودَتِهِ وَ رَداءَتِهِ ، وَ رُبَّما قُصِدَ بِهِ الأَمرانِ ، وَ رُبَّما يُقصَدُ بِهِ أحَدُهُما ، فَإِذا قيلَ فِى اللّهِ تَعالى : بَلا كَذا وَ أَبلاهُ فَلَيسَ المُرادُ مِنهُ إلّا ظُهورَ جَودَتِهِ وَ رَداءَتِهِ ، دونَ التَّعَرُّفِ لِحالِهِ وَ الوقوفِ عَلى ما يُجهَلُ مِن أمرِهِ إذ كانَ اللّهُ عَلّامَ الغُيوبِ .^۱
هر گاه گفته شود : «اِبتَلى فُلانٌ كَذا وَ أَبلاهُ» ، شامل دو چيز مى شود : يكى شناختن حال آن و اطّلاع از امور ناشناخته آن . دوم ، و آشكار شدن خوبى و بدىِ آن . اى بسا كه هر دوى اينها و اى بسا كه يكى از آن دو ، منظور نشود هر گاه در باره خدا گفته شود : «بَلا كَذا وَ أَبلاهُ» ، منظور ، تنها آشكار شدن خوبى و بدىِ چيز است و نه شناخت حال آن و آگاه شدن بر امور ناشناخته اش ؛ چرا كه خداوند، دانا به نهان هاست .

بَلِىَ الثَّوبُ بِلىً وَ بَلاءً : أى خَلَقَ ... وَ بَلَوتُهُ : اِختَبَرتُهُ ، كَأَنّى أخلَقتُهُ مِن كَثرَةِ اختِبارى لَهُ .^۱
[جمله] «بَلِىَ الثَّوبَ بِلىً وَ بَلاءً» ، يعنى : لباس ، مندرس شد . «بَلَوتُهُ» ، يعنى : آن را چنان آزمودم كه گويى از زيادى آزمودن ، آن را پاره و فرسوده كردم .
گفتنى است كه واژه هاى «اختبار» ، «امتحان» ، «بلا» و «فتنه» ، همگى به معناى آزمايش اند ؛ ليكن به نظر مى رسد كه در نوع و مراتب آزمايش، با هم تفاوت هايى دارند ، گرچه ممكن است گاهى از باب توسّع يا تسامح ، به جاى هم نيز به كار روند . شايد با عنايت به ريشه لغوى بتوان گفت به آزمايشى «امتحان» گفته مى شود كه دقيق تر از آزمونى است كه «اختبار» (سنجش) ناميده مى شود ؛ زيرا اختبار، هم به وسيله سختى است و هم به وسيله غير آن ؛ ولى امتحان معمولاً با محنت و سختى است . همچنين «بلا» دقيق تر و سخت تر از امتحان ، و «فتنه» سخت ترين و دقيق ترين نوع آزمايش است . ^۲

بلا ، در قرآن و حديث

واژه «بلاء» و مشتقّات آن در قرآن، 38 بار به كار رفته كه در اكثر قريب به اتّفاق آنها، مقصود ، آزمون الهى از انسان است . كلمه «فتنه» و مشتقّات آن نيز شصت بار در قرآن به كار رفته كه بخشى از آنها به همين معنايند آمده است . ^۳ همچنين مادّه «امتحان»، دو بار در اين كتاب آسمانى در معناى آزمون الهى به كار رفته است . ^۴