«أَحَسِبَ النَّاسُ أَن يُتْرَكُواْ أَن يَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُونَ * وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُواْ وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ .^۱
آيا مردم پنداشتند كه تا گفتند: «ايمان آورديم» ، رها مى شوند و آزمايش نمى گردند ؟ و به يقين، كسانى را كه پيش از اينان بودند، آزموديم ، تا خدا آنان را كه راست گفته اند، معلوم دارد و دروغگويان را نيز معلوم دارد» .
البتّه امتحان همگان ، در يك سطح و همسان نيست ؛ بلكه آزمون هر كس، در خور امكانات و استعدادهاى اوست و از اين رو، امتحان انبياى الهى و انسان هاى برجسته، از ديگران دشوارتر است ، چنان كه در حديثى، از امام صادق عليه السلام آمده :
إنَّ أشَدَّ النّاسِ بَلاءً الأَنبِياءُ ، ثُمَّ الَّذينَ يَلونَهُم ، ثُمَّ الَّذينَ يَلونَهُم ، ثُمَّ الَّذينَ يَلونَهُم .^۲
پر رنج و بلاترين مردمان ، پيامبران اند ، سپس پيروان آنها ، سپس پيروان پيروان آنها ، بعد پيروانِ پيروانِ پيروانِ آنها .

آزمايش شدن به وسيله «خير» و «شر»

يكى از نكاتى كه در شناخت سنّت آزمون، بسيار قابل توجّه و تأمّل است، اين است كه اين سنّت ، بر اساس حكمت بالغه خداوند ، از دو طريق ، اجرا مى گردد كه در نگاه ابتدايى، يكى خير و زيبا ، و ديگرى شر و نازيباست. به اين آيات توجّه فرماييد :
«وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ . ³
و ما شما را از راه آزمايش به بد و نيك مى آزماييم و به سوى ما باز گردانيده مى شويد» .

است از: بسترسازى براى تكامل و يا انحطاط اختيارى انسان . ^۱

حكمت آزمايش خداوند

با تأمّل در معناى «آزمايش» الهى ، حكمت آن نيز مشخّص مى گردد . حكمت آزمايش و هدف اصلى آن، رشد و شكوفايى استعدادهاى انسان است. البتّه ممكن است انسان از اراده خود، سوء استفاده كند و در اين آزمايش، مردود شود و به جاى راه تكامل ، راه انحطاط خود را طى نمايد . بنابراين ، آنچه در قرآن و احاديث اسلامى در باره حكمت آزمايش الهى آمده (مانند : نمايان شدن باور قلبى به اسلام و ميزان خلوص و نيرومندى آن ، آشكار شدن تقوا و ميزان خلوص و نيرومندى آن ، آشكار شدن تقوا و ميزان فرمانبرى از خداوند متعال ، آشكار شدن كسانى كه از كمالات بيشترى برخوردارند و ...) ^۲ ، همگى ناظر به هدف اصلى آزمايش الهى يعنى تكامل اختيارى انسان اند .

آزمايش ، سنّت فراگير و مستمرّ خداوند

با در نظر گرفتن معنا و حكمت «آزمون» الهى ، مشخّص مى گردد همه موجوداتى كه از اراده و اختيار برخوردارند و تكامل آنها ، اختيارى است ، براى رسيدن به هدف آفرينش خود، راهى جز آزمايش ندارند . از اين رو ، امتحان، از جمله سنّت هاى قطعى و فراگير و مستمرّ الهى است . ^۳ قرآن كريم در باره فراگير و جارى اين سنّت در مورد همه انسان ها مى فرمايد :