موقعیتِ متضاد کارایی داشته و واکنش منفی آن را مهار و تعدیل می‌کند! این از موضوعات مهم و توجه برانگیز است که یک عنصر بتواند در دو موقعیت متضاد، کارکردی مثبت و سازنده داشته باشد! با دست‌یابی به این عناصر، می‌توان با کنترل یک عامل، دو موقعیت متضاد را تدبیر نمود و اثرات منفی آن را کاهش داد و بلکه آن را به پدیده مثبت تبدیل نمود. هدف این بررسی آن است که با بررسی منابع حدیثی، این عوامل دوکارکردی را شناسایی و معرفی نماید.

عوامل تعدیل واکنش

این که یک عامل بتواند در دو موقعیت متضاد، دو واکنش متفاوت را مهار کند، موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و بررسی‌‏های علمی زیادی را می‌طلبد. از عواملی که در یک موقعیت خاص کارایی دارند، می‌توان فهمید که یک سبب خاص را هدف قرار می‌دهند و فقط با مهار آن، واکنش فرد را تعدیل می‌کنند؛ اما عواملی که در هر دو موقعیت کارایی دارند، نشان می‌دهند که برای واکنش منفی در هر دو موقعیت، یک سببِ واحدِ مشترک وجود دارد که اگر آن را مهار کنیم، واکنش انسان در هر دو موقعیت، تعدیل می‌شود! کشف دو رفتار متضاد، در دو موقعیت متضاد _ که سبب واحدی دارند _ بسیار مهم است. مهم است که کشف شود با یک عامل می‌توان دو واکنش متفاوت در دو موقعیت متضاد را مهار کرد و فرد را به رفتاری متعادل رساند. این، از حوزه‌‏های مهم تولید علم اسلامی و نظریه‌پردازی در روانشناسی مبتنی بر معارف اسلامی است. اسباب مشترک، ریشه‏ای‏تر از اسباب خاص هستند. هر سبب خاص، به وجه تمایز دو واکنش نظر دارد؛ اما اسباب مشترک، به لایه‌‏های عمیق‌تر نفوذ کرده و دلیل مشترک را پیدا می‌کنند. همین مسأله‏ در باره عوامل تعدیل نیز صادق است. عوامل خاص، فقط سبب خاص را مهار می‌کنند، اما عوامل دوکارکردی، سبب مشترک را مهار می‌کنند. به همین دلیل، استفاده از عوامل مشترک و دوکارکردی، هزینه تعدیل و درمان را کاهش و موفقیت آن را افزایش می‌دهد؛ این نیز از مزیت‌‏های این عوامل است.

به هر حال، این موضوع یکی از ظرفیت‌‏های مهم منابع اسلامی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است. در ادامه به طرح این عوامل می‌پردازیم. این عوامل، از بروز واکنش‌‏های منفی جلوگیری کرده و موجب بروز واکنش مثبت، یعنی بردباری در ناخوشایند، سپاسگزاری در خوشایند و در مجموع، رضامندی از تقدیر خدا می‌شوند.