به قوه آماده شده برای پذیرش علم، عقل گفته می‌شود و به علمی که به وسیله آن قوه، مورد استفاده عملی انسان قرار می‏گیرد نیز عقل می‌گویند و به همین دلیل امیرالمؤمنین _ رضی الله عنه _ می‏گوید: «عقل، و آن دو عقل است: عقل مطبوع و عقل مسموع و سودی در عقل مسموع نیست، اگر عقل مطبوع نباشد».^۱

ابن منظور آن را در معنای منع و نهی آورده^۲ و می‏نویسد:

عقل، عقل نامیده می‏شود، چرا که صاحبش را از وقوع در مهلکه باز می‏دارد.^۳

زبیدی نیز می‏نویسد:

عقل، علم به صفات اشیا از حسن و قبح و کمال و نقص آنها است و یا به قوه‏ای گفته می‏شود که به واسطه آن تمییز بین قبیح و حسن صورت گیرد و به هیئتی محمود برای انسان در حرکات و کمالش نیز عقل می‏گویند.^۴

مؤلف التحقیق نیز در معنای عقل می‏نویسد:

عقل تشخیص صلاح و فساد در جریان زندگی مادی و معنوی و سپس ضبط و حبس نفس به وسیله آن است.^۵

2. معنای عقل از نگاه ملاصالح مازندرانی و علامه مجلسی

الف. تعریف عقل از نگاه ملاصالح

ملاصالح در شرح احادیث کتاب عقل و جهل اصول الکافی چهار تعریف از عقل ارائه می‌دهد:

جوهر مجرد مفارق از ماده ذاتاً (نفس ناطقه)؛^۶

جوهر مجرد مفارق از ماده ذاتاً و فعلاً؛^۷

قوه نفسانی مدرِک حقائق اشیا و ممیِّز میان خیر و شر؛^۸