311
دانشنامه قرآن و حديث 13

شمرده مى شده است و امّت ، با آن ، اين گونه رفتار مى كرده اند و بدان ، باور قلبى داشته اند. به همين دليل ، زمانى كه معاويه آن را [در ذو قار] ترك كرد ، مهاجران و انصار گفتند : «او از نماز ، دزديده است» و معاويه هم دليلى بر اين كه بَسمَله ، جزئى از سوره نيست ، نياورد ؛ بلكه نمازش را اعاده كرد و اين بار «بسم اللّه » گفت و يا در بقيّه نمازش به آن ، پايبندى نشان داد . در صورتى كه اگر در آن روز ، قولى در خصوص اين كه بَسمَله ، جزئى از سوره نيست ، وجود مى داشت ، قطعا معاويه به آن احتجاج مى كرد ؛ امّا چنين قولى بعدها ساخته شد تا عمل معاويه و ديگر اُمَويان مانند او كه با وجود روشن شدن راه از بيراهه ، همچنان از او پيروى كردند ، توجيه گردد . ۱

4 . ستيز اهل بيت عليهم السلام با اين بدعت

از احاديث اهل بيت عليهم السلام به روشنى بر مى آيد كه آنان براى اداى تكليف خود در تبيين احكام الهى و نيز براى حراست از سنّت نبوى صلى الله عليه و آله و ستيز با بدعت حذف بَسمَله و يا اِخفاتِ (آهسته گفتنِ) آن ، بر بيان حكم واقعى آن ، تأكيد و اصرار مضاعفى داشته اند . در اين جهت ، آنان ، جَهر به «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» را به عنوان يكى از شعارهاى اهل بيت عليهم السلام و پيروانشان برشمردند ؛ بلكه وضوح سنّت بودن جَهر به بَسمَله را (در مقابل بدعت حذف را اِخفات آن) ، در حدّ وضوح حرمت خَمر و باطل بودن مسح بر كفش (به جاى مسح بر پا) دانستند و تقيّه را در اين موارد ، روا نشمردند . ۲

1.الغدير : ج ۱۰ ص ۲۰۲ .

2.امام صادق عليه السلام مى فرمايد : «التَّقِيَّةُ ديني ودينُ آبائي إلّا في ثَلاثٍ : في شُربِ المُسكِرِ ، وَالمَسحِ عَلَى الخُفَّينِ ، وتَركِ الجَهرِ ب «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» ؛ تقيّه كردن ، آيين من و آيين پدرانم است ؛ مگر در سه چيز : در نوشيدن شراب ، مسح كردن [ هنگام وضو ] بر كفش ها ، و تركِ بلند خواندن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَـنِ الرَّحِيمِ» [ در نماز ]» (دعائم الإسلام : ج ۱ ص ۱۱۰) .


دانشنامه قرآن و حديث 13
310

ملاحظه مى كنيد كه با حذف «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» از سوره هاى نماز ، صحابيان و تابعيان ، فرياد برمى آورند . اين ، نشانگر آن است كه علاوه بر اين كه جزئيت «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» براى سوره حمد و ديگر سوره ها ، از مسلّمات در نزد صحابيان بوده است، جَهر به آن نيز از سنّت مستمر ، شمرده مى شده است؛ زيرا اگر خلفاى پيشين نيز پايبند به جَهر به بَسمَله نبودند ، معاويه با چنان اعتراضى عمومى رو به رو نمى شد و بهانه اى هم براى توجيه عمل خود داشت .

3 . دگرگونى سنّت جَهر به «بَسمَله»

مطابق نقل محدّثان شيعه و اهل سنّت، التزام به جَهْر به بَسمَله ، تا اوايل زمان حكومت بنى اميّه ادامه داشت و اين بدعت ، در زمان حكومت سلاطين اُمَوى پيدا شد . نخستين كسى كه سنّت جَهر به بَسمَله را به اِخفات تغيير داد، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم اُمَوى مدينه بود .
بيهقى ، از زُهْرى نقل مى كند كه :
از سنّت نماز ، اين بود كه «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» قرائت شود و نخستين كسى كه آن را آهسته خواند ، عمرو بن سعيد بن عاص ، حاكم مدينه بود . او فردى خجالتى بود . ۱
البتّه چنان كه از روايت شافعى و دارقُطْنى و بيهقى دانستيد، نخستين كسى كه اقدام به ترك گفتن «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» در نماز كرد ، معاويه بود ؛ ولى پس از مواجهه با اعتراض عمومى صحابيان و تابعيان مدينه، عقب نشينى نمود؛ ليكن اين سياست ، توسّط زمامداران و حاكمان اُمَوى ادامه يافت .
علّامه امينى ، پس از نقل خبر نقل شده ، مى گويد :
اين احاديث ، نشان مى دهند كه از زمان نزول قرآن ، بَسمَله همچنان جزئى از سوره

1.الدرّ المنثور : ج ۱ ص ۲۰ .

  • نام منبع :
    دانشنامه قرآن و حديث 13
    سایر پدیدآورندگان :
    مسعودي،عبدالهادي؛برنجکار،رضا؛تقديري،محمّد؛افقي،رسول؛موسوي،سيد رسول؛شيخي،حميد رضا
    تعداد جلد :
    16
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 186261
صفحه از 576
پرینت  ارسال به