آمده ـ ^۱ وضوح بيشترى دارد . همچنين ، اين روايات ـ كه از امام على عليه السلام نقل شده ـ ، پيوند دين و عقل را تأييد مى كنند :
إنَّهُ لَم يَأمُركَ إلّا بِحَسَنٍ وَ لَم يَنهَكَ إلّا عَن قَبيحٍ .^۲او تو را جز به خوبى ، امر نكرده و جز از بدى ، نهى نكرده است .لَو لَم يَنهَ اللّهُ سُبحانَهُ عَن مَحارِمِهِ لَوَجَبَ أن يَجتَنِبَهَا العاقِلُ .^۳اگر خداوند از حرام هايش نهى هم نكرده بود ، بر خردمند واجب بود كه از آنها ، كناره گيرى كند .
البته با اندكى تأمّل ، روشن مى شود كه عقل و فطرت ، به دليل عدم احاطه به همه مصالح و مفاسد ، از تشخيص همه مصاديق نيكى و بدى ، ناتوان اند و همين معنا ، فلسفه نياز بشر به وحى است كه در آينده ، توضيح لازم در اين زمينه ، خواهد آمد ، ^۴ إن شاء اللّه !

چهار . ميزان تقرّب به مبدأ نيكى ها

خداوند متعال ، مبدأ همه نيكى ها و نيكوكارِ مطلق است و به همين جهت ، «بَرّ» و «بارّ» ناميده شده است و ميزان تقرّب و نزديكى به او ، نيكوكارى است . از اين رو ، فرشتگان و انبياى الهى و اوصياى آنان ، در صدر نيكوكاران قرار دارند ، و پيروان انبيا نيز به اندازه نيكوكارى ، به بارگاه رُبوبى راه مى يابند و بدين سان ، روايات اسلامى با تعبيرهاى گوناگون ، ملازمتِ فرشتگان ، پيشوايان دين و مؤمنان با نيكوكارى را بيان

از انجام دادن كار بد ، احساس ناراحتى و ناآرامى مى نمايد . بر اين اساس ، در موارد شُبهه ، آرامش دل ، نسبت به انجام دادن كارى ، نشانه خوبى آن است ، و بى قرارى دل ، نِشانه بدى آن شمرده شده است .

دو . رأى مردم در برابر داورى وجدان

نكته قابل توجّه ديگر ، اين كه در ذيل روايت ياد شده و برخى روايات ديگر ، تأكيد شده كه رأى مردم در برابر داورى وجدان انسان ، بى ارزش است چنان كه جمله : «وَ إن أفتاكَ المُفتونَ ؛ هر چند فتوا دهندگان ، تو را [ بر خلاف آنچه احساس مى كنى ،] فتوا دهند» در حديث ياد شده اشاره به اين معناست كه وجدان انسانى ، درستى و خوبىِ كارها را تشخيص مى دهد و آن را تصديق مى كند و بدان ، سكون و آرامش مى يابد ، همچنان كه وجدان ، كار بد و نادرست را نيز تشخيص مى دهد و حتّى اگر ديگران ، كارى را خوب و پسنديده بشمارند و بر آن پاى بفشارند ، دل و جان انسان ، بدان آرامش نمى يابد و به نوعى از آن ، احساس شكّ و تشويشِ خاطر مى كند . البتّه بايد توجّه داشت كه اين درك و شعور فطرى ، تعبّديات شرعى محض را شامل نمى شود .

سه . پيوند دين و خِرد

مطلب مهم ديگرى كه با توجّه به معيار نيكى و بدى از نگاه قرآن و حديث ، مى توان بدان دست يافت ، پيوند دين و خِرد ، و انطباق احكام نورانى اسلام با منطق فطرت و عقل ، و نيازهاى واقعى انسان است . اين معنا ، در شمارى از روايات ـ كه معيار ياد شده در پاسخ به تبيين انواع مُحلَّلات و محرّمات ^۱ يا نيكى ها و گناهان