بودند و به سخنان او توجّه نمى كردند.
زمان وقوع اين كار ، اين احتمال را تقويت مى كند ؛ زيرا بر طبق گزارش مورّخان ، ^۱ افزودن اذان در سال سى ام هجرى است ؛ يعنى تاريخى كه نقطه عطف ميان دو دوره خلافت عثمان است و در اين سال است كه عثمان ، به تدريج ، مورد انتقادها قرار گرفت و مردم به خطبه ها و اندرزهاى او ، اعتنايى نمى كردند و بدان ، گوش نمى سپردند .

حكم شرعى اذان افزوده

بيشتر محدّثان و فقيهان اهل سنّت ، افزودن اين اذان را حقّ خليفه شمرده اند و آن را بدعت و يا حدّ اقل ، بدعتى نكوهيده ، نمى دانند . برخى فقيهان ، حديث مُرسَل «عليكم بسنّتى و سنّة الخلفاء الراشدين من بعدى» را نيز دليل خوبى براى اين نظريه مى دانند . ^۲
برخى نيز اين افزوده را «اذان اصطلاحى» ـ كه گونه اى عبادت و يا مقدّمه عبادتِ نماز است ـ ، نمى شمرند و تنها آن را «اذانى لغوى» ، يعنى فراخوان و تذكّر عمومى مى دانند . ^۳
معدودى از فقيهان بزرگ شيعه ، مانند شيخ طوسى در المبسوط و محقّق حلّى و محقّق اردبيلى ، ^۴ به صورت اجمالى و مشروط ، با اين ديدگاه ، موافق بوده و آن را بدعت نشمرده اند ، هر چند ممكن است آن را مانند محقّق حلّى ، به دليل آن كه پيامبر صلى الله عليه و آله بدان مبادرت نكرده و به آن فرمان نداده است و يا به دليل شباهتش به

از ظهر شرعى جمعه بوده است ، ^۱ و از اين رو ، آن را «اذان اوّل» مى ناميده اند . گفتنى است به دليل اين كه اين اذان ، پس از اذان اصلى و سال ها پس از پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله پديد آمده ، «اذان ثانى» هم ناميده شده است . بر همين پايه و با اطلاق اذان بر اقامه به دليل تغليب ، و يا به دليل اين كه آن نيز نوعى اعلام و تأذين و نداست ، اين اذان افزوده را «اذان ثالث» يا «نداء ثالث» نيز خوانده اند .
گزارش هاى تاريخى و حديثى ، دليلى را از سوى مُبدِع اين اذان اضافى ، گزارش نكرده اند و تنها گفته اند كه اين افزودن ، به هنگام فراوان شدنِ مردم و دور شدن خانه هاى آنها از مسجدِ پيامبر صلى الله عليه و آله بوده است . شايد بتوان با توجّه به اين نكته و نيز مكان اين اذان ـ كه بيرون از مسجد مدينه و طبق قول بسيارى در زوراء (در بازار مدينه) بوده است ، ^۲ ـ اين گونه گفت كه : عثمان ، مى خواسته است با اين اذان پيش از وقت ، مردم ساكن در اطراف شهر و مكان هاى دور از مسجد النبى صلى الله عليه و آله را از نزديك شدن وقت نماز جمعه ، آگاه كند تا آن كه پس از طهارت و طىّ مسير ، از آغاز خطبه هاى نماز ، در مسجد ، حضور داشته باشند و به سخنان خليفه ، گوش بسپارند ؛ ^۳ همان چيزى كه او را وادار به مقدّم داشتن خطبه هاى نماز عيد فطر و قربان بر نماز آن كرد ؛ زيرا مردم به كارهاى عثمان و شيوه زمامدارى او معترض