تحلیل روانشناختی طبقه‌بندی ارتباطات فردی در احادیثِ انواع دوستان - صفحه 72

می‌شود که «استخدام» نام دارد و عبارت است از برطرف کردن نیاز خود و گستراندن نفوذ و اراده و قدرت خود بر دیگران؛ و در نتیجه، پیدایش ویژگی «ریاست» و «طبقه اجتماعی». به دلیل منابع محدود و عدم امکان ریاست همگان سلسله مراتب اجتماعی و قدرت با تکیه بر ویژگی‌های زیستی، شخصیتی و یا اجتماعی، چون شجاعت، ثروت، قبیله و... شکل می‌گیرد.

6. نظریه‌ استخدام تقریباً همان نظریه‌ای است که در روانشناسی اجتماعی و جامعه‌شناسی «تبادل اجتماعی» نام گرفته است. نظریه تبادل و ارزش/سهم اجتماعی۱ _ که شاید سنتی‌ترین دیدگاه در بررسی روابط فردی باشد _ عمل اجتماعی انسان را ناشی از به ‌دست‌آوریِ پاداش و پرهیز از تنبیه و هزینه می‌داند؛‌ از این رو، به اندازه‌ای که نسبت برون‌داد ‌_‌ درون‌دادِ فردی بیشتر از نسبت شخص مقابل باشد، شخص مقابل برای ایجاد روابط سودمندتر ارزیابی می‌شود، و اگر کمتر باشد، ناسودمندتر.۲ محوریت تمام تقریرهای این نگرش اقتصادی ‌_‌ اجتماعی مبتنی بر نظریه انتخاب عقلانی۳ است که بر اساس آن انسان‌ها در تمام مسائل، نسبت هزینه ‌_ ‌‌‌سود را می‌سنجند و سپس و با توجه به «برداشت فردی» از این نسبت و «سنجش آن با نیازها، معیارها و انتظارات فردی» دست به عمل می‌زنند.۴ گاهی این رویکرد به ‌خاطر ناتوانی‌اش در توجیه برخی روابط ایثارگرانه (مانند روابط والدینی یا روابط عاشقانه) با نظریه عشق اجتماعی۵ آمیخته می‌شود.۶

7. تضاد منافع به خاطر کمبود منافع قابل استفاده، تنها یکی از جنبه‌های رفتار اجتماعی است که تا حدی نیز طبیعی و برخاسته از غریزه است.

8. اما رفتار اجتماعی جنبه دیگری نیز می‌تواند بگیرد، به نام «رفتار حمایتی» که سرچشمه آن، اخلاق انسانی و شرایع الهی هستند. مهم‌ترین دلیل این ادعا نیز آن است که چنان که علامه طباطبایی نیز در نشانی یاد شده اشاره می‌نمایند، تبادل اجتماعی و استخدام تنها بر اساس غریزه صورت می‌گیرد؛ اما رفتار حمایتی که رفتاری اخلاقی است و دربردارنده پنج مرحله ادراکی و کارکردی است،۷ تنها پس از رشد فرایندهای

1.. Social exchange and equity.

2.. Social exchange in developing relationships (pp. ۹۹–۱۳۳).

3.. rational selection.

4.. بنگرید: زندی، ۱۳۹۱، مقالۀ اقتصاد دین، پی‌نوشت؛ و نیز:

5.. communal love theory

6.. Exchange and communal relationships, ۱۹۸۲, (pp. ۱۲۱–۱۴۴); Communal and exchange relationships, (pp. ۲۹–۴۲).

7.. روانشناسی اجتماعی با نگرش به منابع اسلامی، صص ۳۵۰-۳۵۱.

صفحه از 80