8.جایگاه اثر عمل در نظام جزا
توجه به اثر عمل هنگام داوری و سنجش ارزش یک کار، از امور رایج در سیره عقلا و عرف بشری است. این امر در آموزه‌های دینی نیز مورد توجه قرار گرفته و قرآن کریم تصریح دارد که افزون بر عمل، اثر آن نیز در نامه عمل افراد نوشته می‌شود.۱ روشن است که در روز جزا، ثواب و عقاب بر اساس اعمالی است که در نامه عمل افراد ثبت شده است. در برخی متون دیگر نیز بیان شده که افراد، بسته به میزان اثر عملشان، شایستگی ثواب و عقاب پاداش پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد در چنین مواردی اثر عمل به خود عمل ضمیمه می‌شود و کفه عمل را سنگین‌تر و پیرو آن ثوابش را نیز بیشتر می‌کند. به عبارت دیگر، توسعه ثواب تابع توسعه خود عمل است.
امور مختلفی در افزایش اثر یک عمل نقش دارند که برخی از آنها در متون دینی نیز مورد توجه قرار گرفته‌اند. شرایط و حالات ذیل به جهت نقشی که در افزایش اثر عمل دارند، فزونی ثواب و حتی گاه، فزونی مجازات را در پی دارند.
الف. نقش پایگاه اجتماعی در اثر عمل
عمل برخی افراد به خاطر پایگاه اجتماعی بالایی که دارند، الگو و سرمشق دیگران قرار می‌گیرد و توده مردم از آنان تأثیر می‌پذیرند و باعث رونق و رواج کار خیر یا بد می‌شوند. بدین ترتیب، عمل این گروه دارای آثار بیشتری نسبت به عمل دیگران است. بدیهی است هنگام سنجش عمل، آثار اضافه، محاسبه گردد و در پاداش یا کیفر لحاظ شود. هدایت‌گران جامعه، همچون انبیا و اوصیا، عالمان، حاکمان و وابستگان این سه گروه از کسانی‌اند که به دلیل جایگاه اجتماعی‌شان، در سرنوشت جامعه اثر گذارند و کارهای آنان، بیش از کار سایر مردم، دارای وزن و اثر است. روایات گوناگونی بدین حقیقت در خصوص عالمان تأکید کرده‌اند. در این دسته از روایات، اجر عالم از مجاهدی که شب‌ها را به نماز و روزها را به روزه داری مشغول است، فزون‌تر دانسته شده۲ و تأکید شده اگر کسی مسیر هدایتی را برای مردم بگشاید و بدان وسیله، مردم عمل صالحی انجام دهند، ثواب کار تمام آنها به وی داده می‌شود؛ بدون این که از ثواب کار آنان چیزی کم شود و اگر کسی مسیر گمراهی را برای مردم بگشاید، گناه تمام گمراهان از این طریق در نامه او نوشته
1. إِنَّا نَحْنُ نُحْیِ الْمَوْتی وَ نَكْتُبُ مَا قَدَّمُواْ وَ ءَاثَرَهُمْ وَ كُلَّ شیءٍ أَحْصَیْنَهُ فی إِمَامٍ مُّبِینٍ (سوره یس، آیه ۱۲).
2.. الكافی، ج۱، ص۳۷ح۱؛ المحاسن، ج۱، ص۳۶۴، ح۷۸۵؛ الإرشاد، ج۱، ص۲۳۰؛ بحار الأنوار، ج۲، ص۴۳، ح۱۲.
