3. اطاعت و نافرمانی مبنای ثواب و عقاب

قرآن کریم تصریح دارد که هدف از خلقت انسان، عبادت است^۱ و برخی روایات نیز روشن ساخته‌اند^۲ که «تصمیم فرد بر اطاعت از خداوند در تمام امور»، ماهیت و حقیقت عبادت است. پس هدف خلقت با اطاعت محقق می‌شود. از این رو، طبیعی است که اطاعت نقشی اساسی در اعطای ثواب داشته باشد. برخی از متون روایی تأکید دارند که خداوند به اعمالی پاداش می‌دهد که با هدف اطاعت از او انجام گرفته باشند؛ چنان که کیفرش نیز نسبت به اعمالی است که به قصد نافرمانی‌اش انجام گرفته باشند. بدین ترتیب، بازگشت تمام اعمال، چه خوب و چه بد، به این دو رکن است و هر عمل یا صبری اگر در مسیر اطاعت خدا باشد، پاداش در پی دارد و اگر در مسیر نافرمانی خدا باشد، عقاب الهی را در پی خواهد داشت. روایت ذیل بر این مطلب تصریح دارد:

الامام علی _ علیه السلام _ : إنّ الله سبحانه وضع الثواب علی طاعته والعقاب علی معصیته؛^۳ امام علی _ علیه السلام _ : همانا خداوند سبحان پاداش را بر فرمانبرداری‌اش و مجازات را بر نافرمانی‌اش قرار داده است.

اگر این اصل و اصل قبلی در کنار هم دیده شوند، گویای این حقیقت‌اند که آنچه در مسیر بهره‏مندی از لطف و رحمت خداوند و استحقاق اجر و پاداش افزون‌تر او اهمیت دارد، اطاعت و تسلیم پذیری فرد از خداست که در قالب عمل یا صبر نمودار می‌شود. از این رو است که قرآن کریم برتری طلبان و مستکبران را شایسته برخورداری از رحمت خاص خداوند در آخرت (رحیمیت خدا) نمی‌شمارد.^۴

از آنجا که عمل و صبر افراد، از حیث اطاعت و تسلیم، درجات مختلف دارد و فقط خداوند، به میزان اطاعت‌پذیری افراد در عمل یا صبر، علم دارد، آگاهی از اندازه استحقاق افراد به پاداش در توان دیگران نیست و فقط در حوزه علم خداوند قرار دارد و بدیهی است که او اجر افراد را ضایع نخواهد کرد.^۵