3 . گونه هاى بخل

در احاديث اسلامى ، بخل ، به امور اقتصادى اختصاص ندارد ؛ بلكه امورى مانند كتمانِ دانش هايى كه براى مردم مفيدند ، خوددارى از سلام كردن به ديگران و سستى در درود فرستادن بر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز «بخل» دانسته شده است . اين احاديث ، مؤيّد نظريه كسانى است كه در تعريف بخل گفته اند : بخل ، منع چيزى است كه منع آن ، فايده اى و بذل آن ، زيانى ندارد . ^۱

4 . بدترين گونه هاى بخل

بخل ، مراتبى دارد كه شدّت و ضعف آن ، مرتبط با شخص بخيل و چيزى است كه امساك مى نمايد . بنا بر اين ، هر چه موقعيت بخيل ، والاتر باشد و امساك نكردن از چيزى كه نسبت به آن بخل مى ورزد ، ضرورتر باشد ، زشتىِ بخل ، افزون تر مى گردد . از اين رو ، در احاديث ، بخل ثروتمندان و كسانى كه داراى موقعيت هاى مهمّ اجتماعى هستند ، زشت تر از ديگران ، شمرده شده است . ^۲ همچنين ، بخل در پرداخت حقوق واجب مالى به افراد مستحق ، از قبيح ترين انواع بخل است . ^۳

5 . گستره بخل در اصطلاح شريعت

بسيارى از مفسّران ، براى بخل ، اصطلاحى شرعى قائل شده اند كه محدوده آن ، تنگ تر از معناى لغوى آن است . آنچه در بيان اين اصطلاح و تعيين محدوده آن ، مشهورتر است ، آن كه بخل ، پرداخت نكردن واجبات مالى اى مانند زكات است . ^۴

اين سخن ، بدين معناست كه امساك در حدّ اعتدال ، عقلاً و شرعا ، نكوهيده نيست و بخل ، شمرده نمى شود .
بر اين اساس ، بخل ، دو نوع ضد دارد : يكى ، ضدّى كه ارزش محسوب مى شود و آن ، انفاق در حدّ اعتدال و مشروع است كه سخا ، جود و كَرَم ، دانسته مى شود و بالاترين مراتب آن ، ايثار است . ديگرى ، انفاقِ خارج از حدّ اعتدال و مشروع است كه اسراف و تبذير ، شمرده مى گردد .
بنا بر اين ، آنچه به شمارى از اخلاق پژوهان نسبت داده شده كه بخل ، ضدّ سخا و جود و كَرَم نيست ؛ بلكه ضدّ اسراف است ، ^۱ صحيح به نظر نمى رسد .
و امّا واژه «شُحّ» در روايات ، گاه با بخل ، يكسان دانسته شده ، ^۲ و گاه براى مراتب بالاى بخل ، به كار رفته است . ^۳

2 . مراتب بخل

بخل ، مراتبى دارد كه پايين ترين مراتب آن ، اِمساك در چيزى است كه مورد نيازِ بخيل نيست و براى او سودى ندارد . بالاتر از آن ، بخل نسبت به چيزى است كه در تملّك بخيل نيست ؛ يعنى نه تنها از دادن مال خود به ديگران امتناع مى ورزد ؛ بلكه مايل نيست كه ديگرى نيز به شخص ديگرى ، چيزى ببخشد! و خسيس تر از وى ، كسى است كه نه تنها نسبت به ديگران ، بلكه نسبت به خودش نيز بخل مى ورزد و حرص در انباشتن ثروت ، نمى گذارد كه مالش را حتى براى رفع نيازهاى شخصى خود ، مصرف نمايد .