و بخصوص گناهان كبيره نيز لازم است . ^۱
دسته پنجم . احاديثى كه ايمان را اقرار و عمل و نيّت مى دانند و اسلام را اقرار و عمل بدون نيّت . ^۲
مقصود از عملِ بدون نيت ، همان عمل كردن به ظواهر اسلام بدون باور قلبى است ؛ زيرا نيّت ، از باور قلبى ناشى مى گردد .
دسته ششم . احاديثى كه دلالت دارند اسلام ، آشكار است و ايمان ، در قلب . ^۳
دسته هفتم . احاديثى كه تفاوت اسلام و ايمان را در آثار آن ـ يعنى اجراى احكام و قوانين در دنيا ، و پاداش در آخرت ـ ذكر كرده اند . ^۴
با تأمّل در اين احاديث ، روشن مى شود كه اختلاف اين احاديث ، ظاهرى است و در واقع ، همه آنها اشاره به يك واقعيت دارند .

پاسخ يك سؤال

ممكن است در اين جا اين شبهه مطرح شود كه : كلمه ايمان نيز در قرآن و حديث - همان طور كه پيش از اين اشاره شد ـ مانند كلمه اسلام ، در اقرار زبانى استعمال مى شود . پس تفاوتى در تعريف ايمان و اسلام نيست .
به سخن ديگر ، تفاوت هاى ذكر شده ، تفاوت ميان اسلام و ايمان حقيقى و ظاهرى است ، نه تفاوت ميان اسلام و ايمان ؛ زيرا اسلام حقيقى ، همان ايمان حقيقى است و اسلام ظاهرى ، همان ايمان ظاهرى .
پاسخ ، اين است كه :

باديه نشينان گفتند: «ايمان آورديم» . بگو: ايمان نياورده ايد؛ ليكن بگوييد: «اسلام آورديم» و هنوز در دل هاى شما ايمان داخل نشده است. و اگر خدا و پيامبرِ او را فرمان بريد ، از [ ارزشِ ] كرده هايتان چيزى كم نمى كند. همانا خدا آمرزنده مهربان است» .
اسلام ، در اين آيه ، با ايمان ، متفاوت است و عبارت است از اقرار ظاهرىِ بدون باور قلبى و ايمان ، عبارت است از باور قلبىِ همراه با همه لوازم آن .
احاديثى كه اين آيه را تفسير كرده اند و يا با الهام از آن ، تفاوت ميان اسلام و ايمان را بيان كرده اند ، به هفت دسته مى توان تقسيم كرد :
دسته اوّل . احاديثى كه دلالت دارند ايمان ، شريك اسلام است ؛ ولى اسلام، شريك ايمان نيست و نتيجه مى گيرند كه هر مؤمنى مسلمان نيز هست ؛ ولى هر مسلمانى مؤمن نيست . ¹
دسته دوم . احاديثى كه دلالت دارند بر اين كه ايمان ، عبارت است از باور قلبى اى كه اعمال صالح ، آن را تصديق كنند و اسلام ، عبارت است از آنچه بر زبان جارى مى شود و زمينه را براى اجراى احكام ظاهرىِ اسلام ، مانند صحّت ازدواج ، فراهم مى سازد . ²
دسته سوم . احاديثى كه مى گويند : ايمان ، عبارت است از اقرار و عمل ، و اسلام عبارت است از اقرار بدون عمل . ³
دسته چهارم . احاديثى كه مى گويند: اسلام ، عبارت است از اقرار و انجام دادن ضروريات دين ، مانند نماز و روزه و حج ؛ ولى در ايمان ، افزون بر آن ، ترك معاصى