ابو منصور ازهرى در تبيين واژه شناختى ايمان مى گويد :
و أمّا «الإيمان» فهو مصدر ، آمن يؤمن إيمانا ، فهو مؤمن . و اتّفق أهل العلم من اللّغويّين و غيرهم أنّ «الإيمان» معناه التصديق .^۱
ايمان ، مصدر است : ايمان آورد ، ايمان مى آورد ، و او مؤمن است . دانشمندان لغت شناس و ديگران گفته اند كه ايمان به معناى تصديق است .
بنا بر اين ، ريشه «ايمان» ـ كه «أمن» است ـ دو معناى نزديك به هم دارد ؛ امّا خودِ واژه «ايمان» ، در لغت به معناى تصديق است ، اعم از تصديق قلبى و زبانى و عملى . سخن فيروزآبادى نيز ـ كه ايمان را به «الثقة ، و إظهار الخضوع ، و قبول الشريعة ؛ ^۲ اطمينان ، خاكسارى و پذيرش شريعت» تفسير كرده است ـ اشاره به همين معناست .

ايمان ، در قرآن و حديث

در باره مفهوم شرعى «ايمان»، فقها و محدّثان و متكلّمان و مفسّران ، سخن بسيار گفته اند و آراى گوناگونى ابراز داشته اند ^۳ كه مجالى براى طرح و نقد آنها نيست . در اين جا ، با بهره گيرى از متن قرآن و احاديث اسلامى ، ابتدا مفهوم ايمان را بيان خواهيم كرد ، و تفاوت مفهومى ايمان و اسلام و نيز تفاوت ايمان و يقين را از منظر احاديث ، مورد بررسى قرار خواهيم داد و در ادامه ، به برجسته ترين عناوينى كه در ارزيابى تحقّق ايمان حقيقى كاربرد دارند ، مانند : «ملاك ايمان» ، «نظام ايمان» ، «پايه هاى ايمان» ، «اركان ايمان» و ... اشاره خواهيم داشت .
در ادامه ، امورى كه از منظر قرآن ، ايمان به آنها واجب است ، ارائه مى شوند .

درآمد

ايمان ، در لغت

ايمان ، مصدر است از مادّه «أمن» كه بر دو معناى نزديك به هم دلالت دارد : يكى آرامش دل و ديگرى تصديق ؛ زيرا انسان چيزى را تصديق مى كند و بر آن گواهى مى دهد كه به آن ، اطمينان داشته باشد و دلش آرام گيرد . ابن فارس در اين باره مى گويد :
الهمزة و الميم و النون أصلان متقاربان: أحدهما الأمانة التى هى ضدّ الخيانة ، و معناها سكون القلب ، و الآخر التصديق ، و المعنيان كما قلنا متدانيان .^۱
همزه و ميم و نون، دو ريشه معنايىِ نزديك به هم اند: يكى از آن دو، به معناى امانت است كه متضادّ خيانت است، يعنى آرامشِ دل ، و ديگرى به معناى تصديق (گواهى دادن بر درستى چيزى) است. همان گونه كه گفتيم، اين دو معنا به هم نزديك اند .
خليل بن احمد فراهيدى در باره معناى لغوى «ايمان» مى گويد :
الإيمان: التصديق نفسه ، و قوله تعالى:«وَ مَا أَنتَ بِمُؤْمِنٍ لَّنَا»^۲
أى بمصدِّق .^۳
ايمان ، به معناى تصديق است و اين كه خداوند [ از قول برادران يوسف عليه السلام به پدرشان] فرمود :«تو به ما مؤمن نيستى»، يعنى: تصديق كننده ما نيستى .