تحلیل پایانی
تأمل در این سخن گران‌سنگ امام حسن مجتبی علیه السلام ما را به هندسۀ اخلاقی آن حضرت در این حدیث نورانی برای انسان وارسته و ایدهآل رهنمون میسازد. بر این اساس به نظر میرسد که انسان برخوردار از کمالات مورد نظر پیشوایان دینی، دارای ویژگیهای ذیل است:
1. دنیا در نظر او کوچک و بی‌ارزش و بی‌اعتبار است. بنابراین، برای آن کار نمیکند و در تحصیل آن حرص نمی‌ورزد. از کمیِ روزی به ستوه نمیآید و شکایت نمیکند و در مصرف قانع است؛ اما در تولیدْ کوشا و پرکار.
2. عقلانیت بر فکر و عمل او سایه انداخته و رفتارش در تعامل با دوست و دشمن خردمندانه است و تحت تأثیر احساسات و عواطف و هیجانات، به رفتار خود شکل نمیدهد.
3. نفسْ در نظر او حقیر، مظنون و متهم و منکوب عقل اوست. براین اساس هرگز تابع و پیرو تمایلات نفسانی خویش نیست.
4. صاحب فضل و دانش است و در کسب دانش بیشتر، همواره کوشاست.
5. صاحب فضایل اخلاقی، به‌ویژه بردباری و فروتنی و خاموشی است. این امر موجب شده است که کلامش حکیمانه و قابل استفاده برای دیگران باشد.
6. آگاه به مسئولیت‌های اجتماعی خویش و عامل به آن‌هاست و از هرگونه سستی و کسالت به دور است.
7. در تعاملات اجتماعی اهل مهرورزی و محبت و گذشت است و مشکلات دیگران را مشکلات خود می‌بیند و خیرخواه مردمان است. همچنین مصلحت اجتماعی را بر مصلحت فردی مقدم میدارد.
8. برخوردار از اعتقادات اصولی و یقینی است و در پایبندی به آن اصول محکم و استوار است و در اصول خود اهل مسامحه و معامله نیست.
9. در امور شخصی پُرکار، نستوه، بخشنده، اهل مشورت، اما کتوم و خودنگه‌دار است.
10. دشمن‌شناس، و در برابر دشمنْ بسیار هوشیار و محکم و انعطاف‌ناپذیر است و دشمنانش همواره از غلبه بر او و غافل‌گیر ساختن او ناامیدند.
در یک جمله می‌توان گفت که انسان شایستۀ ستایش در نظر امام حسن علیه السلام انسانی است عاقل، دانشمند، متعهد، مسئولیت‌پذیر، برخوردار از کرامت نفس، بردبار، فروتن، پُرکار، نستوه، بخشنده و زیرک.
در جدول زیر، شاخصههای انسانِ مورد نظر امام حسن مجتبی علیه السلام ترسیم شده است:
