شده و علاقه و تعيّنات ، همراه بر نداشت و سفر إلى اللّه محقّق شد ، اوّل تجلّى [ اى ]كه حق تعالى بر قلب مقدّسش [مى]كند ، تجلّى به اُلوهيت و مقام ظهور اسماء و صفات است ، و اين تجلّى نيز به يك ترتيب منظّمى است از اسماى مُحاطه تا به اسماى محيطه رسد ، حسب قوّت و ضعف سير و قلب ساير (سالك) ـ به تفصيلى كه در اين مختصر نگنجد ـ تا آن كه منتهى شود به رفض (كنار نهادن) كلّ تعيّنات عالم وجود ، چه از خود و چه از غير ـ كه در منازل و مراحل بعد ، آن نيز از خود است ـ . و پس از رفض مطلق ، تجلّى به اُلوهيّت و مقام اللّه ـ كه مقام احديّت ، جمع اسماى ظهورى است ـ واقع شود و «اِعْرِفوا اللّهَ بِاللّه » ، به مرتبه نازله اوّليه ، ظهور پيدا كند .
و در اوّل ، وصول عارف به اين مقام و منزل ، فانى شود در آن تجلّى و اگر عنايت ازلى شامل شود ، عارف ، اُنسى حاصل كند و وحشت و تعب سير ، مرتفع گردد و به خود آيد و به اين مقام ، قناعت نكند و با قدم عشق ، شروع به سير كند ـ و در اين سفر عشقى ، حق ، مبدأ سفر و اصل سفر و منتهاى آن است ـ و در انوار تجلّيات ، قدم زند و «تَقَدَّمْ (پيش بيا)» شنود تا آن كه اسما و صفات در مقام واحديّت ، بر قلب او به ترتيب منظّمى تجلّى كند تا آن كه به مقام احديّت جمعى و مقام اسم اعظم ظهور نمايد ـ كه اسم «اللّه » است ـ و در اين مقام ، «اِعْرِفُوا اللّهَ باللّه » ، به مقام عالى تحقّق يابد ، و پس از اين نيز مقام ديگرى است كه اكنون از مورد نظر ما خارج است . ^۱

هُهُ صورَةٌ ، و لا يُحَسُّ بالحَواسِّ ، و لا يُقاسُ بِالنّاسِ .^۱
رى ، شبيه او نيست و با حواس ، حس نمى شود و با مردم ، مقايسه نمى گردد .

3 . شناخت خدا از طريق شهود قلبى

كامل ترين تفسير شناخت خدا به خدا ، شناخت او از طريق شهود قلبى است كه : «آفتاب آمد دليل آفتاب» . ^۲ در شمارى از احاديث ، بدين تفسير اشاره شده است ، ^۳ از جمله ، آنچه در احاديث ، از صُحُف ادريس ، نقل شده است :
عُرِفَ الحَقُّ ، و بِالنّورِ أُهتُدِىَ إِلَى النّورِ و بِالشَّمسِ أُبصِرَتِ الشَّمسُ .^۴
حق ، شناخته مى شود و با نور ، به سوى نور ، ره برده مى شود و با خورشيد ، خورشيد ديده مى شود .
صدر الدين شيرازى ، در شرح اُصول الكافى ، در باره شناخت خدا به وسيله خدا مى گويد :
شناخت خدا به خدا ، دو گونه است : يكى ، ادراك ذات او با شهود و عرفان ناب و ديگرى ، با تنزيه و تقديس . ^۵
امام خمينى نيز در شرح عبارت «اِعرفوا اللّهَ باللّهِ» مى گويد :
پس از آن كه سالك إلى اللّه ، به قدم رياضت و تقواى كامل ، از بيت نفسْ خارج