بارى ؛ حديثِ ياد شده ، اصطلاحا «مُرسَل» ناميده مى شود و چگونگى اسناد آن مشخّص نيست ؛ ليكن با عنايت به اين كه مضمون آن در آياتى كه بدانها اشاره شد ، آمده و در واقع ، اين حديث ، شرح و تفسير آن آيات است ، نيازى به ارزيابى سند ندارد . از همين رو ، بسيارى از محدّثان و محقّقان ، آن را پذيرفته و بدان استناد كرده اند .

دو . شرح هاى حديث

اين حديث شريف ، از ديرباز ، مورد توجّه علماى اسلام ، بويژه حكيمان و اهل عرفان بوده و رساله ها و مقالات فراوانى در باره آن ، نگارش يافته است .
شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة ، پنج رساله در شرح اين حديث ، معرّفى كرده است . ^۱
برخى شروح مستقل ديگر ، عبارت اند از : ^۲
1 . الرسالة الوجوديّة فى معنى قوله صلى الله عليه و آله : «من عرف نفسه فقد عرف ربّه» (چاپ قاهره) .
2 . رساله اى در شرح حديث : «من عرف نفسه» ، از عماد الدين بن يونس پنجهزارى . اين نسخه را حسن حسن زاده آملى به طبع رسانده است . ^۳
3 . رساله اى در شرح حديث : «من عرف نفسه» ، از عارف عبد اللّه بَليانى كه در سال 1352 ش ، با چند رساله ديگر به طبع رسيده است . ^۴
4 . رساله اى در شرح حديث : «من عرف نفسه» ، از حسن حسن زاده آملى كه در

دانشمندان ، بويژه اهل حكمت و عرفان قرار گرفته ، توجّه به چند مطلب در اين باره ، ضرورى به نظر مى رسد .

نگاهى به حديث «مَن عَرَفَ نَفسَه ...»

يك . سند حديث

اين حديث شريف ، در منابع مختلف روايى ـ چنان كه در فصل چهارم ملاحظه شد ـ نقل شده است ؛ امّا سند متّصل به اهل بيت عليهم السلام ندارد .
گفتنى است كه اين حديث ، يكى از يكصد سخنى است كه ابو عثمان ، عمرو بن بحر جاحظ (م 255 ق) از سخنان كوتاه امير مؤمنان عليه السلام ، انتخاب كرده است و آن را مطلوبُ كلّ طالب من كلام أمير مؤمنان علىّ بن أبى طالب ناميده و در توصيف آن گفته است :
هر سخنش با هزار سخن زيباى عرب ، برابرى مى كند . ^۱
بر اساس برخى احاديث ، اين حديث ، پيش از اسلام نيز مطرح بوده و در صُحُف ادريس عليه السلام ^۲ نيز آمده است . از راغب اصفهانى نيز نقل شده كه در رساله تفصيل النشأتين و تحصيل السعادتين آورده است :
قد رُوى إنّه ما أنزل اللّه من كتاب إلا و فيه : «اِعرِفْ نفسَك ـ يا إنسان ـ تَعرفْ رَبَّك» .^۳
روايت شده كه خداوند ، هيچ كتابى فرو نفرستاد ، جز آن كه در آن بود : «اى انسان ! خود را بشناس ، خدايت را مى شناسى» .