227
دانشنامه قرآن و حديث 5

قرآن و احاديث اسلامى بر آن تأكيد دارند ، به كلّى مورد غفلت واقع شده و در شروحى كه ملاحظه شد ، حتّى به عنوان يك معنا در رديف ساير معانى ـ كه بعضا تحميل رأى خود و يا ديگران بر اين حديث شريف است ـ ذكر نشده است و اگر دانشمندان مسلمان ، اين پيام قرآن را در باره خودشناسى گرفته بودند ، اكنون بايد در علوم مربوط به انسان شناسى ، سرآمد همه دانشمندان جهان بودند .

پنج . مراتب خودشناسى

بى ترديد ، خودشناسى ، مانند خداشناسى مراتبى دارد ، چنان كه در حديثى از امام على عليه السلام مى خوانيم :
أعرَفُكُم بِنَفسِهِ ، أعرَفُكُم بِرَبِّهِ .۱
آگاه ترينِ شما به نفس خويش ، آگاه ترينِ شما به پروردگار خويش است .
پايين ترين مراتب خودشناسى ، براى عموم مردم ميسّرند ؛ امّا هر چه بر معلومات انسان نسبت به «خود» افزوده شود ، شناخت او نسبت به خداوند متعال بيشتر مى شود ، تا آن جا كه به معرفت شهودى «خود» دست يازد . آن جاست كه به معرفت شهودى حضرت حق تعالى نيز نايل مى گردد و در كنار فرشتگان و اولو العلم ، شاهد يكتايى آن وجود خواهد بود :
«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَئِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ .۲
خدا ، گواهى مى دهد كه خدايى جز او نيست ، و فرشتگان و دانشمندان نيز [گواهى مى دهند]»
.
رسيدن به اين مرتبت از معرفت ، جز از راه مجاهدت ، ميسّر نيست كه شرح آن در فصل ششم خواهد آمد .

1.ر . ك : ص ۲۱۲ ح ۸۷ .

2.آل عمران : آيه ۱۸ .


دانشنامه قرآن و حديث 5
226

بِتَركيبٍ يُبهِرُ عَقلَهُ وَ تَأليفٍ يُبطِلُ حُجَّتَهُ . 1
و شگفت از مخلوقى كه مى پندارد خدا از بندگانش پوشيده است ، در حالى كه اثر صنع را در تركيب مُحيّرالعقول خويش و پيوند اجزايش به گونه اى كه انكار را بر نمى تابد ، مى بيند !
و نيز در تبيين آيه 53 از سوره فصّلت : «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ ؛ و در خود شما ؛ آيا نمى بينيد؟» ، مى فرمايد :
إِنَّهُ خَلَقَكَ سَميعا بَصيرا ، تَغضَبُ و تَرضى ، و تَجوعُ و تَشبَعُ ؛ و ذلِكَ كُلُّهُ مِن آياتِ اللّهِ . 2
او تو را شنوا و بينا آفريده است . خشم مى گيرى و خشنود مى شوى ، گرسنه مى شوى و سير مى گردى و اينها همه از نشانه هاى خداست .
جالب توجّه است كه هشام بن حكم ، شاگرد و يار سخن شناس امام صادق عليه السلام نيز همين معناى روشن را از آيات و احاديث خودشناسى استنباط كرده و در باره خداشناسى از طريق خودشناسى مى گويد :
عَرَفتُ اللّهَ ـ جَلَّ جَلالُهُ ـ بِنَفسى؛ لِأَنَّها أَقرَبُ الأَشياءِ إِلَىَّ، و ذلِكَ أنّى أَجِدُها أبعاضا مُجتَمِعَةً ، و أَجزاءً مُؤتَلِفَةً... . 3
خداوند ـ كه بزرگى اش بشكوه باد ـ را از طريق نفسِ (خويشتنِ) خويش شناختم ؛ چرا كه نفس من ، نزديك ترين چيز به من است و مى بينم كه پاره هايى گرد هم آمده و بخش هايى با هم تناسب يافته است .
او در پايان ، اشاره مى كند كه مقصود از سخن خداوند متعال كه مى فرمايد : «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» ، همين معناست .
امّا با كمال تأسّف بايد گفت : در تبيين حديث خودشناسى ، معناى روشنى كه

1.ر . ك : بحار الأنوار : ج ۳ ص ۱۵۲ .

2.ر . ك : ص ۲۱۰ ح ۸۳ .

3.ر . ك : ص ۲۱۲ ح ۸۴ .

  • نام منبع :
    دانشنامه قرآن و حديث 5
    سایر پدیدآورندگان :
    موسوي،سيد رسول؛حسيني،سيد رضا؛سبحاني نيا،محمّد تقي؛طباطبايي،سيد محمد کاظم؛برنجکار،رضا؛شيخي،حميد رضا؛مسعودي،عبدالهادي
    تعداد جلد :
    16
    ناشر :
    دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1390
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 158149
صفحه از 583
پرینت  ارسال به