قرآن و احاديث اسلامى بر آن تأكيد دارند ، به كلّى مورد غفلت واقع شده و در شروحى كه ملاحظه شد ، حتّى به عنوان يك معنا در رديف ساير معانى ـ كه بعضا تحميل رأى خود و يا ديگران بر اين حديث شريف است ـ ذكر نشده است و اگر دانشمندان مسلمان ، اين پيام قرآن را در باره خودشناسى گرفته بودند ، اكنون بايد در علوم مربوط به انسان شناسى ، سرآمد همه دانشمندان جهان بودند .

پنج . مراتب خودشناسى

بى ترديد ، خودشناسى ، مانند خداشناسى مراتبى دارد ، چنان كه در حديثى از امام على عليه السلام مى خوانيم :
أعرَفُكُم بِنَفسِهِ ، أعرَفُكُم بِرَبِّهِ .^۱
آگاه ترينِ شما به نفس خويش ، آگاه ترينِ شما به پروردگار خويش است .
پايين ترين مراتب خودشناسى ، براى عموم مردم ميسّرند ؛ امّا هر چه بر معلومات انسان نسبت به «خود» افزوده شود ، شناخت او نسبت به خداوند متعال بيشتر مى شود ، تا آن جا كه به معرفت شهودى «خود» دست يازد . آن جاست كه به معرفت شهودى حضرت حق تعالى نيز نايل مى گردد و در كنار فرشتگان و اولو العلم ، شاهد يكتايى آن وجود خواهد بود :
«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَئِكَةُ وَأُوْلُواْ الْعِلْمِ .^۲
خدا ، گواهى مى دهد كه خدايى جز او نيست ، و فرشتگان و دانشمندان نيز [گواهى مى دهند]» .
رسيدن به اين مرتبت از معرفت ، جز از راه مجاهدت ، ميسّر نيست كه شرح آن در فصل ششم خواهد آمد .

بِتَركيبٍ يُبهِرُ عَقلَهُ وَ تَأليفٍ يُبطِلُ حُجَّتَهُ . ¹
و شگفت از مخلوقى كه مى پندارد خدا از بندگانش پوشيده است ، در حالى كه اثر صنع را در تركيب مُحيّرالعقول خويش و پيوند اجزايش به گونه اى كه انكار را بر نمى تابد ، مى بيند !
و نيز در تبيين آيه 53 از سوره فصّلت : «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ ؛ و در خود شما ؛ آيا نمى بينيد؟» ، مى فرمايد :
إِنَّهُ خَلَقَكَ سَميعا بَصيرا ، تَغضَبُ و تَرضى ، و تَجوعُ و تَشبَعُ ؛ و ذلِكَ كُلُّهُ مِن آياتِ اللّهِ . ²
او تو را شنوا و بينا آفريده است . خشم مى گيرى و خشنود مى شوى ، گرسنه مى شوى و سير مى گردى و اينها همه از نشانه هاى خداست .
جالب توجّه است كه هشام بن حكم ، شاگرد و يار سخن شناس امام صادق عليه السلام نيز همين معناى روشن را از آيات و احاديث خودشناسى استنباط كرده و در باره خداشناسى از طريق خودشناسى مى گويد :
عَرَفتُ اللّهَ ـ جَلَّ جَلالُهُ ـ بِنَفسى؛ لِأَنَّها أَقرَبُ الأَشياءِ إِلَىَّ، و ذلِكَ أنّى أَجِدُها أبعاضا مُجتَمِعَةً ، و أَجزاءً مُؤتَلِفَةً... . ³
خداوند ـ كه بزرگى اش بشكوه باد ـ را از طريق نفسِ (خويشتنِ) خويش شناختم ؛ چرا كه نفس من ، نزديك ترين چيز به من است و مى بينم كه پاره هايى گرد هم آمده و بخش هايى با هم تناسب يافته است .
او در پايان ، اشاره مى كند كه مقصود از سخن خداوند متعال كه مى فرمايد : «وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ» ، همين معناست .
امّا با كمال تأسّف بايد گفت : در تبيين حديث خودشناسى ، معناى روشنى كه