هر سالك را ، و اگر ذكر قلبى را نيز مقارنِ ذكر لسانى سازد ، به اندك زمانى ، فتوح بسيار رو مى دهد . [پس] تا مى تواند ، سعى نمايد كه دم به دم ، متذكّر حق مى بوده باشد تا غافل نشود كه هيچ امرى ، به اين نمى رسد در سلوك ، و اين ، مددى است قوى در ترك مخالفت حق ـ سبحانه ـ به معاصى . ^۱

2 . كامل ترين مصداق ذكر

نماز، كامل ترين مصداق ذكر است و آيه شريف زير، به همين نكته ظريف اشاره دارد:
«أَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِى .^۲
نماز را براى ياد من برپا دار» .
نماز اگر با آداب و شرايط آن (بويژه حضور قلب) انجام شود ، در گام اوّل ، همه زشتى ها و پليدى ها را از انسان دور مى كند و او را به صفت تقوا متّصف مى سازد و در گام دوم ، سالك را به بساط معرفت شهودى و قرب و محبّت الهى مى رساند ، چنان كه پيامبر صلى الله عليه و آله نور معرفت ^۳ را از بركات نماز مى شمارد ، و امام على عليه السلام نماز را نردبان عروج جان براى رسيدن به خدا و زيارت او معرّفى مى كند .

3 . حقيقت ذكر

نكته ديگر، اين است كه حقيقت ذكر ، احساس حضور در محضر خداوند متعال

تصريح شده است . شايد آمدن «خروج از تاريكى ها و ورود به عالم نور» در سوره احزاب ، پس از «امر به فراوانى ذكر» ، به همين دليل باشد :
«يَاأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً * هُوَ الَّذِى يُصَلِّى عَلَيْكُمْ وَ مَلَئِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَ كَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا .^۱
اى كسانى كه ايمان آورده ايد ! خدا را فراوان ياد كنيد و صبح و شام ، او را تسبيح گوييد . اوست كه با فرشتگانش بر شما درود مى فرستد تا شما را از تاريكى ها به سوى نور بيرون ببرد . و او با مؤمنان ، هماره مهربان است» .
بنا بر اين ، ذكرى كه تداوم نداشته باشد و بر قلبْ غلبه نكند ، نمى تواند در مسير معرفت شهودى ، نقشى ايفا كند .
فقيه و محدّث بزرگ ، فيض كاشانى ، در رساله زاد السالك ، در پاسخ به نامه يكى از طلّاب علوم دينى ، در باره كيفيت سلوك راه حق ، 25 ره نمود ارائه كرده و در ره نمود هجدهم گفته است :
قدرى از اذكار و دعوات [ را] وردِ خود ساختن در اوقات معيّنه ، خصوصا بعد از نمازهاى فريضه ، و اگر تواند كه [در] اكثر اوقات ، زبان را مشغول ذكر حق دارد ـ و اگر چه جوارح ، در كارهاى ديگر مصروف باشد ـ ، زهى سعادت !
از امام محمّد باقر عليه السلام منقول است كه زبان مبارك ايشان ، در اكثر اوقات ، تَر بوده است به كلمه طيّبه : «لا إله إلّا اللّه » ؛ [حتّى] اگر چيزى مى خورده اند و اگر سخن مى گفته اند و اگر راه مى رفته اند ، إلى غير ذلك . ^۲ چه اين ، ممدّ و معاونى قوى است