يك . تعمّق ، در لغت

خليل بن احمد فراهيدى نوشته است :
المتعمّق : المبالغ فى الأمر ، المتشدّد فيه ، الّذى يَطلب أقصى غايته .^۱
متعمّق ، كسى است كه در خواسته خود ، مبالغه مى كند و تا پايان آن را مى جويد .
همانند اين معنا را ابن منظور ، در لسان العرب آورده است :
متعمّق ، كسى است كه در خواسته خود ، مبالغه و سختگيرى مى كند و تا پايان آن را مى جويد . ^۲
بنا بر اين ، نهايت تلاش براى رسيدن به عمق و نهايت چيزى ، در لغت ، «تعمّق» ناميده مى شود .

دو . احاديثى كه واژه «تعمّق» در آنها به كار رفته

با كاوش در موارد استعمال واژه «تعمّق» در احاديث اسلامىِ منقول در منابع شيعه و اهل سنّت ، براى پژوهشگر ، ترديدى باقى نمى ماند كه مقصود از اين واژه در فرهنگ اسلامى : افراط ، تندروى و خارج شدن از مرز اعتدال است . اين احاديث را به چهار دسته مى توان تقسيم كرد :

الف ـ ستايش ترك تعمّق در صفات خدا

دسته اوّل ، احاديثى اند كه در توصيف راسخان در علم ، ترك تعمّقِ آنان در صفات خدا ، بلكه در همه مسائل غيبى را مى ستايند ، مانند :
فَمَدَحَ اللّهُ تَعالَى اعتِرافَهُم بِالعَجزِ عَن تَناوُلِ ما لَم يُحيطوا بِهِ عِلما ، و سَمّى تَركَهُمُ التَّعَمُّقَ فيما لَم يُكَلِّفهُمُ البَحثَ عَن كُنهِهِ رُسوخا . ³

بحثى در باره معناى تعمّق در خداشناسى

شمارى از بزرگان اهل عرفان ، بدون توجّه به معناى «تعمّق» در لغت و احاديث اسلامى ، در تفسير حديثى كه مرحوم كلينى از امام زين العابدين عليه السلام نقل كرده ، دچار خطا شده اند . امام عليه السلام فرموده است :
إِنَّ اللّهَ عز و جل عَلِمَ أَنَّهُ يَكونُ فى آخِرِ الزَّمانِ أَقوامٌ مُتَعَمِّقونَ ، فَأَنزَلَ اللّهُ تَعالى«قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ »وَ الآياتِ مِن سورَةِ الحَديدِ إِلى قَولِهِ :«وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»، فَمَن رامَ وَراءَ ذلِكَ فَقَد هَلَكَ .^۱
خداى عز و جل مى دانست كه مردمى افراطى در آخرزمان مى آيند . از اين رو ، سوره توحيد و آياتى از سوره حديد را تا«و او به هر چه در دل ها مى گذرد ، داناست»نازل كرد ، و هر كس بيش از آن را بجويد ، بى گمان ، هلاك مى شود .
برخى اين سخن را چنين معنا كرده اند كه چون خداوند متعال مى دانست كه در آخِرْزمان ، مردمى كنجكاو و دقيق خواهند آمد ، سوره توحيد و آيات آغازين سوره حديد را نازل فرمود و از اين بيان ، ستايش مردمان آخِرزمان را استخراج و حديث يادشده را بر آنچه اهل عرفان از توحيد فهميده اند ، منطبق مى نمايند .
امّا با مراجعه به منابع اصيل لغت و احاديثى كه كلمه «تعمّق» در آنها به كار رفته و حتّى با دقّت در ذيل سخن امام عليه السلام ، پژوهشگر ، يقين خواهد كرد كه برداشت آنان از حديث ياد شده ، قطعا نادرست است .