۶۲.امام صادق عليه السلام :اگر خداوند ، باد را در دنيا نمى گذاشت ، زمين به بيغوله اى تبديل مى شد ، و اگر ابرها نبودند ، زمينْ ويران مى شد و چيزى نمى روياند ؛ امّا خداوند به ابرها امر مى كند و آنها آب را غربال مى كنند و باران فرو مى ريزند . بارانى كه بر قوم نوح فرستاده شد ، بدون ابر بود .
۶۳.امام صادق عليه السلام :باد ، همان هواست ، آن گاه كه به حركت در آيد ، و چون ساكن باشد ، آن را هوا نامند . دوام دنيا به همين باد است . اگر سه روز باد نوزد ، هر چيزى كه در روى زمين است ، فاسد و گنديده مى شود؛ زيرا باد به منزله بادبزن است كه اشيا را از فاسد شدن ، حفظ مى كند و آنها را خوش بو نگه مى دارد. باد ، به منزله روح است كه هر گاه از بدن خارج شود ، بدن مى گندد و متلاشى مى شود. آفرين بر خداوند كه بهترينِ آفرينندگان است !
۶۴.امام صادق عليه السلام :همين باد ، اگر چند روزى نوزد ، همه چيزها فاسد و متلاشى مى شوند .
۶۵.امام صادق عليه السلامـ خطاب به مفضّل بن عمر ـ :اى مفضّل! بينديش كه چگونه خداوند عز و جل از اين عناصر چهارگانه ، زمين را آفريد ، آن سان كه گنجايش هر آنچه را بِدان نياز است ، داشته باشد ، از جمله گستردگى و امتداد زمين ، كه اگر اين گستردگى و امتداد نبود ، چگونه مى توانست گنجايشى براى مسكن مردم و كشتزارها و چراگاه هاى آنان و رويشگاه هاى چوب ها و هيمه هاى آنان ، و اين گياهان و معادن پُرسود داشته باشد؟
شايد كسانى باشند كه به وجود اين بيابان هاى تُهى و صحراهاى هولناك ، خرده بگيرند و بگويند : «چه سودى در اينهاست؟». اين بيابان ها و صحراها ، مأوا و مسكن و چراگاه اين جانوران وحشى اند . از اين گذشته ، كوچگاه و فضاى بازى براى مردم اند، در آن هنگام كه به تغيير زيستگاه ، نياز پيدا كنند. چه بسيار بيابان ها و چه بسيار دشت هاى سخت و ناهموارى كه با كوچيدن مردم به آنها و سكونتشان در آن جا ، به كاخ ها و باغ ها تبديل شدند! اگر اين گستردگى و پهناورىِ زمين نبود ، مردم ، همانند كسى بودند كه در حصارى تنگ است و چيزى او را ناراحت مى كند و به انتقال از آن جا مجبورش مى گرداند ؛ امّا چاره اى جز ماندن در جايش نمى يابد .
نيز در آفرينش اين زمين ـ چنان كه اكنون هست ـ بينديش كه ثابت و آرام آفريده شده و زيستگاه و قرارگاهى است براى همه چيز ، به طورى كه مردم مى توانند بر روى آن ، در پى نيازهاى خويش بكوشند ، و براى استراحتشان بر آن بنشينند ، و براى آرامششان بر روى آن بخوابند ، و كارهايشان را به خوبى انجام دهند. اگر زمين [ چونان گهواره] لرزان و در نوسان بود، مردم، قادر به خانه سازى و بازرگانى و صنعت و امثال اينها نبودند ؛ بلكه از زندگى بر روى زمينى كه زير پايشان مى لرزد ، لذّت نمى بردند . براى مثال ، بلايى را كه مردم در هنگام زمين لرزه ها ـ با وجود آن كه مدّت كوتاهى مى پايند ـ به آن دچار مى شوند ، در نظر بگير . طورى است كه خانه هايشان را وا مى گذارند و مى گريزند .
اگر گوينده اى بگويد : پس چرا زمين ، طورى آفريده شده كه [ گاه ]مى لرزد ، پاسخ داده مى شود كه : زمين لرزه و مانند آن ، پند و هشدارى است كه به سبب آن ، مردم ترسانده مى شوند تا از گناهان دست بردارند ، و همچنين است بلاهايى كه به جان و مال آنها مى رسند . همه اينها در تدبير [الهى] ، به گونه اى جريان مى يابند كه مايه اصلاح و درستى مردمان اند . در برابر ، اگر به راه آمدند ، چنان پاداش و عوضى اُخروى برايشان اندوخته مى شود كه هيچ چيزى از امور دنيا با آن برابرى نمى كند. گاهى هم اين پاداش و عوض ، در همين دنيا به آنان داده مى شود ، اگر اين پاداش دهى در دنيا به صلاح عام و خاص باشد .
نكته ديگر ، آن است كه طبع خاك ـ كه خداوند ، خاك را بر آن سرشته ـ سرد و خشك است . سنگ نيز به همين گونه است ، با اين تفاوت كه خشكى سنگ ، فزون تر است . حال اگر خشكى خاك ، اندكى فزون تر مى شد ، چندان كه به سنگى سخت ، بدل مى گشت ، آيا اين گياهى را كه زندگىِ جانداران به آن بسته است ، مى رويانْد ؟ و آيا كشت و كار يا ساخت و ساز بر آن ، امكان داشت؟ نمى بينى كه چگونه خشكى خاك ، از خشكى سنگ ، كمتر گشت و اين گونه نرم و سست قرار داده شد تا براى تكيه كردن آماده شود؟
از ديگر نشانه هاى تدبير خداوند حكيم عز و جل در آفرينش زمين ، اين است كه وزشگاهِ باد شمال از وزشگاهِ باد جنوب ، بالاتر است ، و اين را خداوند عز و جل چنين قرار نداد ، مگر از براى آن كه آب ها بر روى زمين ، سرازير شوند و آن را آبيارى و سيراب كنند و سرانجام به دريا بريزند . پس همان طور كه يك طرف بام ، بلندتر و طرف ديگر ، پست تر ساخته مى شود تا آب [ برف و باران ] فرو ريزد و روى بام نماند ، درست به همين دليل ، وزشگاهِ باد شمال را بالاتر از وزشگاهِ باد جنوب قرار داد ، و اگر چنين نبود ، آب بر روى زمين ، سرگردان مى ماند و مانع كار و فعّاليت مردم مى شد و راه ها و جادّه ها را بند مى آورد .
و امّا آب! اگر اين آبِ فراوان و جوشان در چشمه ها و رودها و جويبارها نبود ، نياز مردم به آب را براى نوشيدن خودشان و آشاميدن چارپايان و دام هايشان ، و آبيارى كشتزارها و باغ هايشان و انواع غلّاتشان ، و نوشيدن وحوش و پرندگان و درندگان را كفاف نمى كرد. در آب ها ماهيان و جانورانِ آبى زندگى مى كنند ، و نيز سودهاى ديگرى در آب هست كه تو آنها را مى دانى ؛ ولى از شدّت اهمّيت آنها غافلى؛ چرا كه آب ، بجز كار مهم و شناخته شده و بى نياز از معرّفى اش ، در حيات بخشيدن به همه آنچه (از حيوان و گياه) در روى زمين است ، با نوشيدنى ها آميخته مى شود و موجب مى گردد كه اين نوشيدنى ها نرم و براى آشامنده ، خوش (گوارا) شوند .
فايده ديگرش اين است كه با آن ، بدن ها و كالاها از چركى كه به خود مى گيرند ، تميز مى شوند . با آن ، خاك ، تر مى شود و براى به كار گرفتن ، آماده مى گردد . با آن ، از سرايت و آسيب رسانىِ آتش ، آن گاه كه در مى گيرد و مردم در خطر آتش سوزى قرار مى گيرند ، جلوگيرى مى كنيم . با آن ، انسانِ خسته و مانده ، استحمام مى كند و خستگى هايش را مى زدايد و آرامش مى يابد ، و امثال اين فوايد كه عظمت اهمّيت آنها را مى شناسى ، آن گاه كه بدانها نياز پيدا كنى .
اگر در سودمندىِ اين آب فراوانِ انباشته در درياها شك دارى و مى گويى : «اين درياها به چه درد مى خورند ؟» ، بدان كه اين آب ها جايگاه و سرپناه انواع بى شمارى از ماهى ها و جانوران دريايى و معادن مرواريد و ياقوت و عنبر و انواع گوناگون ديگر چيزهايى است كه از دريا استخراج مى شوند . سواحل اين درياها ، رويشگاه عود يَلَنجوج ۱ و انواع عطرها و گياهان اند . از اينها گذشته ، درياها مَركب مردم و وسيله حمل و نقل اين كالاهايى است كه از سرزمين هاى دور دست ، آورده مى شوند . مانند آنچه از چين به عراق آورده مى شود و در خودِ عراق ، از شهرى به شهر ديگر حمل مى گردد . اگر تنها وسيله حمل و نقل اين كالاها ، پشت [ انسان يا حيوان ] بود ، دچار كسادى مى شدند و در همان سرزمين ها [و مناطق] خودشان و در دست اهالى همان جاها مى ماندند؛ چرا كه مزد حمل آنها از قيمت آنها تجاوز مى كرد و در نتيجه هيچ كس حاضر به حمل و نقل كالاها نمى شد ، و اين ، دو پيامد داشت : يكى ناياب شدن اشياى فراوانى كه نياز شديد به آنهاست ، و ديگر ، قطع شدن معاش كسانى كه آنها را حمل و نقل مى كنند و به بركت آنها زندگى مى نمايند .
هوا نيز چنين است . اگر فراوانى و گستردگى آن نبود ، اين مردم از [شدّت ]دود و بخارى كه در آن غوطه ورند ، خفه مى شدند ، و در برابر آنچه اندك اندك به ابر و مه تبديل مى شود ، در مى ماندند . پيش تر ، در باره خواصّ هوا به اندازه كافى گفتم .
آتش نيز به همين سان. اگر آتش مانند نسيم و آب ، پراكنده بود ، عالَم را مى سوزاند .
