و الگو قرار دادنِ انسان هاى خودْ ساخته و شايسته در جامعه ، و نيز يارى خواستن از خداوند متعال براى رسيدن به اين مقصد بزرگ . ره نمودهاى پيشوايان اسلام در اين زمينه ، براى مربّيان امور تربيتى ، بسيار كارساز است .

پنج . آموزگاران ادب

نخستين آموزگار ادب ، خداوند متعال است . اوست كه پيامبرانِ خود را به زيور ادب آراست و آنان را مأمور آراستن ديگران به اين فضيلت كرد . اين وظيفه ، پس از پيامبران ، به اوصياى آنان منتقل شد . امام على عليه السلام در اين باره مى فرمايد :
إنَّ رَسولَ اللّهِ صلى الله عليه و آله أدَّبَهُ اللّهُ ، وَ هُوَ صلى الله عليه و آله أدَّبَنى ، وَ أنَا اُؤَدِّبُ المُؤمِنينَ وَ اُوَرِّثُ الآدابَ المُكرَمينَ .^۱
پيامبر خدا را خداوند، ادب آموخت ، و او مرا ادب آموخت ، و من مؤمنان را ادب مى آموزم و براى مردمانِ ارجمند ، ادب به ارث مى نهم.
و در روزگار ما ، اين وظيفه سنگين ، بر دوش مسئولان سياسىِ جوامع اسلامى است . از نظر اسلام ، برنامه ريزى براى فرهنگ سازىِ ادب در جامعه ، يكى از اصلى ترين حقوق مردم بر زمامداران است و در شرايط كنونىِ جهان اسلام ، علما و فرهيختگان ، مسئوليت ويژه اى در اين زمينه دارند .
علاوه بر مسئولان سياسى و فرهنگى ، خانواده ، بخصوص پدر نيز در تأديب فرزندان خود، وظيفه دارد . يكى از حقوقى كه اسلام براى فرزند بر پدر به رسميت شناخته ، مؤدّب بار آوردن اوست . پيامبر خدا مى فرمايد :
مِن حَقِّ الوَلَدِ عَلى والِدِهِ أن يُحسِنَ أدَبَهُ .^۲
يكى از حقوق فرزند بر پدرش ، اين است كه او را نيكو تربيت كند .

حديث نبوى آمده است :
النّاسُ مَعادِنُ ، وَ العِرقُ دَسّاسٌ ، وأدَبُ السّوءِ كَعِرقِ السّوءِ .^۱
مردم [چونان] معدن هايند ، و رگ و ريشه اثر دارد ،^۲، و ادبِ بد ، مانند رگ و ريشه بد است .
ريشه و وراثت ، هر دو به خانواده باز مى گردند . در حديث علوى مى خوانيم :
إذا كَرُمَ أصلُ الرَّجُلِ كَرُمَ مَغيبُهُ وَ مَحضَرُهُ .^۳
هر گاه اصل و ريشه مرد ، ارجمند باشد ، در غياب و حضور، ارجمند است .
بنا بر اين ، كسانى كه مى خواهند فرزندان باادب داشته باشند ، بايد پيش از ازدواج و انتخاب همسر ، براى رسيدن به اين هدف ، برنامه ريزى كنند . به فرموده پيامبر خدا :
اُنظُر فى أىِّ نِصابٍ تَضَعُ وَلَدَكَ ، فَإِنَّ العِرقَ دَسّاسٌ .^۴
بنگر كه فرزندت را در چه خاستگاهى مى نهى [و از چه خانواده اى همسر مى گيرى] ؛ چراكه رگ و ريشه ، اثر دارد .
خانواده هاى اصيل و نجيب و با كرامت ، نقش اساسى در پرورش انسان هاى نيك رفتار و باادب دارند ؛ امّا بايد توجّه داشت كه تربيت نيز در كنار وراثت ، نقشى بنيادى در سازندگىِ انسان دارد . تربيت تا آن جا در سازندگىِ انسان مؤثّر است كه مى تواند آثار مثبت يا منفى وراثت را از بين ببرد يا از آن بكاهد .
عناصر مهم و مؤثّر تربيتى كه در نصوص (متون) اسلامى بدانها اشاره شده است ، عبارت اند از : برنامه ريزى و تلاش براى تقويت ايمان و علم و انديشه ،