نموديم ، براى اثبات معتبر نبودن آنها كافى است . البتّه ادلّه ديگرى نيز براى اثبات اين مدّعا ذكر شده است ، مانند : تعارض اساسى ميان مضمون اين روايات ، تعداد مدّعيان رؤيا ۱ و تعارض آنها با نقل بخارى و غير او . ۲
بنا بر اين ، بر فرض كه سند اين روايات ، اصطلاحا «صحيح» هم باشد ، به دليل ناسازگارى مضمون آنها با عقل سليم و مبانى اسلام ، مردود بودن آنها غير قابل ترديد است . البتّه جالب توجّه است كه سند اين روايات نيز قابل اعتماد نيست ؛ زيرا يا موقوف اند (يعنى سند آنها به پيامبر صلى الله عليه و آله متّصل نمى شود) و يا مُسنَدهايى هستند كه در سلسله سند آنها راوى مجهول ، مجروح ، ضعيف و يا متروك قرار دارد . ۳
بدين ترتيب ، مى توان گفت دليلى كه حاكم نيشابورى براى عدم نقل حديث عبد اللّه بن زيد در صحيحين آورده (يعنى اختلاف ناقلان در اسانيد آن)، ۴ در واقع ، ممكن است تنها يكى از دلايل متعدّد آن باشد و شايد برخى از وجوه ديگرى كه ذكر شد نيز موجب عدم ذكر اين حديث در صحيحين گرديده باشد .
انگيزه جاعلان
در باره انگيزه جعل اين حديث نمى توان به صورت قاطع ، اظهار نظر كرد . برخى از محقّقان ، اين احتمال را تقويت كرده اند كه عموهاى عبد اللّه بن زيد ، اين رؤيا را ساخته اند . متن كلام آنان ، چنين است :
و من القريب جدّا أنّ عمومة عبد اللّه بن زيد ، هم الذين أشاعوا تلك الرؤيا و
1.مدّعيان رؤيا ، تا چهارده نفر ، نقل شده است (ر . ك : السيرة الحلبيّة : ج ۲ ص ۹۶) .
2.براى آشنايى با اين وجوه ، ر . ك : الأذان تشريعا و فصولاً .
3.براى توضيح بيشتر اين اجمال ، ر . ك : الأذان تشريعا و فصولاً .
4.حاكم نيشابورى مى گويد : كسى كه اذان را در عالم رؤيا ديد ، عبد اللّه بن زيد بود . اين ، مورد قبول فقها واقع شده است ؛ امّا چون ناقلان ، در اسانيد آن اختلاف كرده اند، در صحيحين نيامده است (المستدرك على الصحيحين : ج ۳ ص ۳۷۹ ح ۵۴۴۷) .
