قُلتُ : يا رَسولَ اللّهِ ، عَلِّمنى سُنَّةَ الأَذانِ ، قالَ : فَمَسَحَ مُقَدَّمَ رَأسى ، وَ قالَ : تَقولُ : ... حَىَّ عَلَى الفَلاحِ ، فَإِن كانَ صَلاةُ الصُّبحِ قُلتَ : الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّومِ ، اللّهُ أكبَرُ ... . ¹
گفتم : اى پيامبر خدا ! شيوه اذان گفتن را به من بياموز. پيامبر صلى الله عليه و آله دستى بر جلوى سرم كشيد و فرمود : «مى گويى : ... حىَّ على الفلاح. و اگر نماز صبح بود ، مى گويى : الصلاة خير من النوم ، اللّه أكبر...» .
گفتنى است كه سند اين روايت ، صحيح نيست . ²
روايات ديگرى نيز در التاريخ الكبير بخارى ، ³ المعجم الكبير طبرانى ، ⁴ المعجم الأوسط ، ⁵ سنن الترمذى ⁶ و سنن ابن ماجة ⁷ بر اين معنا دلالت دارند ؛ امّا هيچ يك از آنها از نظر سند ، صحيح نيست .
دسته دوم : رواياتى كه بر اين مطلب دلالت دارند كه بند مذكور ، به پيشنهاد بلال و تأييد پيامبر اسلام ، به اذان افزوده شده است ، مانند آنچه در المعجم الأوسط از محمّد بن ابراهيم ، از پدرش ، از جدّش ، از عمرو بن صالح ، از صالح بن ابى اخضر ، از عروه ، از عايشه نقل شده كه :
جاء بلال إلى النبىّ صلى الله عليه و آله يؤذّنه لصلاة الصبح فوجده نائما فقال : الصلاة خير من النوم فاُقرّت فى أذان الصبح . ⁸

پژوهشى در باره بندهاى اذان

اذان چند بند دارد ؟ و آيا جمله «الصلاةُ خيرٌ من النوم» ^۱ كه در اذان صبح در ميان اهل سنّت مرسوم است ، و نيز جمله «حىَّ على خير العمل» و شهادت سوم (أشهد أنّ عليّا ولىّ اللّه ) كه در اذان و اقامه پيروان اهل بيت عليهم السلام گفته مى شود ، از ابتدا جزء اذان بوده يا به تدريج بر آن افزوده شده است ؟
پاسخ اين پرسش ها نيازمند بحث در چند محور است :

يك . «الصلاةُ خيرٌ مِن النَّوم» در اذان صبح

آنچه در باره جمله «الصلاة خيرٌ من النوم» مطرح مى شود ، اين است كه آيا اين بند ، در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله نيز جزء اذان صبح بوده ، يا پس از ايشان بِدان افزوده شده است ؟
آنچه را كه در منابع حديثىِ اهل سنّت در پاسخ اين سؤال آمده است ، به سه دسته مى توان تقسيم كرد :
دسته اوّل : رواياتى كه اين بند را به تعليم پيامبر صلى الله عليه و آله مستند كرده اند ، مانند آنچه در سنن أبى داوود از حارث بن عبيد ، از محمّد بن عبد الملك بن ابى محذوره ، از پدرش ، از جدّش نقل شده است كه :