بارها اتفاق افتاده كه مورّخان و مفسرّان و محدّثان ، مرتكب خطا و لغزش شده اند ؛ زيرا تنها بر نقل تكيه كرده و آن را بر اصولْ عرضه نكرده ، با موارد مشابه سنجيده اند و نيز با معيار حكمت و شناخت سرشت حقايق و نيز دقّت و بصيرت نيازموده اند ؛ بدين جهت ، از راه حقْ بيرون رفته و به گمراهى افتاده اند. اين گونه اغلاط در شمارش ثروت يا سپاهيان ، بسيار روى داده است ؛ چرا كه آمار بيشتر در مظان دروغ و دستاويز ياوه گويى است و بايد آن را بر اصول و قواعد عرضه داشت.
يكى از نمونه ها ، شماره لشكريان بنى اسرائيل است. چنان كه مسعودى و مورّخان آورده اند ، پس از آن كه موسى عليه السلام در سرزمين تيه اجازه داد كه هر كس ، از سن بيست به بالا توانايى دارد كه سلاح برگيرد ، به شماره سپاه بنى اسرائيل پرداخت و آن را ششصدهزار يا بيشتر يافت ؛ در صورتى كه اگر وسعت و گنجايش مصر و شام را در برابر چنين سپاه عظيمى بسنجيم ، مايه حيرت مى شود... . ۱
ج . دوره معاصر
دوره معاصر را مى توان از زمانى در نظر گرفت كه پرسش هاى خاورشناسان و برخى روشن فكران مسلمان ، فراروى عالمان دينى و حوزه هاى اسلامى قرار مى گيرد و آنان را به پاسخگويى و مقابله ، وادار مى نمايد. اگر نخستين پرسش ها را از گُلدزيهر و شاخت بدانيم و سپس ادامه آن را در آثار روشن فكران مسلمان چون : رشيد رضا ، احمد امين و ابو رَيّه پى گيريم ، به اين حقيقت مى رسيم كه از همان زمان ، عكس العمل ها آغاز شده است. تعليقه امين الخولى بر نوشته كايت در جلد دوم دايرة المعارف الاسلامية به زبان عربى ، از آن جمله است. ۲
در اين دوره ، بسيارى از حديث پژوهان ، به اين امر اهتمام ورزيدند ، كتاب هاى مستقل
