بقى بن مخلد ( 201 ـ 276 ق ) ، اهل قُرطبه ؛
ـ محمّد بن وضّاح ( م 286 ق ) ، اهل قُرطبه .
آن گاه به بررسى نقش اين پنج نفر در ورود حديث به اندلس مى پردازد و به نتيجه پيش گفته مى رسد .

يك . معاوية بن صالح حمصى

وى اهل حمص سوريه است . سال 125 ق ، سوريه را ترك كرد و پيش از سال 138 ق ، به اندلس رسيد .
با اين كه معاويه ، از محدّثان معروف در شرق است و شيخ كسانى مانند : عبد اللّه بن وهب ، سفيان بن عُيَينه ، سفيان ثورى ، واقدى و يحيى بن سعيد است و رواياتش در صحاح ستّه بجز صحيح البخارى آمده است ، لكن نام وى در روايات اندلس نيست .
ابن وضّاح در سفرش به شرق در سال هاى 218 تا 230 ق ، نزد يحيى بن معين ، شاگردى كرد. يحيى در باره روايات معاويه در اندلس از او پرسيد و او پاسخ داد كه روايتى نيست تا سماع گردد و گفت :
لم يكن اهلها يومئذ اهل العلم.
همچنين ابن ايمن ، يكى از شاگردان محمّد بن وضّاح ، وقتى تعريف معاويه را در شرق شنيد ، به جزيره ايبرى بازگشت ؛ ولى اثرى از روايات او نيافت.
بنا بر اين ، سندى در دست نيست كه او در كار رواج حديث در اندلس ، نقش داشته باشد و اگر حديثى بر اين مطلب دلالت كند ، بايد در نيمه نخست قرن سوم ، جعل شده باشد . ^۱

دو . صعصعة بن سلام شامى

وى نيز اهل سوريه است و نامش در هيچ سند اندلسى نيامده است ؛ گذشته از آن كه در شرق نيز فقيهى غير معروف بود كه به كار حديثْ اشتغال نداشت.

فقرعوس بن العبّاس بن قرعوس الذى سمع من مالك بن أنس: كان فقيها مالكيا، لكن لا علم له بالحديث.
و يحيى بن يحيى الليثى الذى روى عن الإمام مالك أيضا: كان من شيوخ الفقه المالكى، غير أنه لا علم له بالحديث.
و عبد الملك بن حبيب الإلبيرى، بالرغم من أنّه أوّل من أظهر الحديث بالأندلس، كان لا يفهم صحيحه من سقيمه.
كما نجد أنّ داوود بن جعفر الذى روى عن مالك بن أنس، بالرغم من أنّه كان محدّثا، وصعصعة بن سلام الشامى ( ت 192 ق ) رغم أنّه كان أوّل من أدخل الحديث للأندلس، لم يتركا شيئا يذكر فى هذا المجال، لا فى خلق بيئة حديثية، ولا فى تكوين مدرسة، مثلما هو الحال بالنسبة للشيخين: محمّد بن وضاح، و بقى بن مخلد. ^۱
ايزابل فيِه رو ، ^۲ معتقد است كه معاوية بن صالح و صعصعه ، نقشى در ورود حديث به اندلس نداشته اند و پس از آنها حديث در اندلس ، دو مرحله را طى كرده است : يكى مرحله آشنايى ـ كه عبد الملك بن حبيب ، آن را بر عهده داشته ـ و ديگرى ، مرحله تحقّق و وقوع ـ كه توسّط محمّد بن وضّاح و بقىّ بن مخلّد به انجام رسيده است ـ .
وى معتقد است كه نام پنج نفر به عنوان نخستين كسانى كه حديث را به اندلس وارد كرده اند ، در مصادر تاريخى به چشم مى خورد :
ـ معاوية بن صالح حمصى( م 158 ق ) ، اهل سوريه ؛
ـ صعصعة بن سلام شامى ( 180 يا 192 يا 202 ق ) ، اهل سوريه ؛
ـ عبد الملك بن حبيب سلمى ( م 238 ق ) ، اهل اندلس ؛