بر پايه نظريات مشهور ، شكل گرفته است .
ـ بر پايه نظريات غير مشهور ، شكل گرفته است.

2 . از جهت پيامد

ـ باور عمومى ، با حقوق اجتماعى و عمومى انسان ها ناسازگارى دارد .
ـ باور عمومى ، مانع رشد فرهنگى و اخلاقى جامعه مى شود .
ـ باور عمومى ، هيچ اثر ناپسند و نكوهيده اى در پى ندارد .

3 . از جهت دايره و قلمرو

ـ در برخى منطقه ها چنين باورى شكل گرفته است.
ـ در برخى از بُرهه هاى تاريخى ، چنين باورى شكل گرفته است.
ـ در تمام دوره هاى تاريخى و تمام منطقه ها چنين باورى وجود داشته است.
باتوجه به اين موارد ، مى توان گفت كه هرگاه باورى عمومى ، به ترويج خرافه مى انجامد ، يا با حقوق عمومى و اجتماعى انسان ها ناسازگار است ، يا مانع رشد فرهنگى و اخلاقى جامعه مى شود ، و يا تصوير نامناسبى از دين را به نمايش مى گذارد ، مى بايد نتايج پژوهش ها در باره آن ، اعلام و ترويج شود و بر آن ، پافشارى گردد و در غير اين صورت ، نيازى به چنين پافشارى اى نيست.
در مَثَل ، اگر قبر حضرت زينب عليهاالسلام در مصر باشد و زائران ، مرقد شام را هم زيارت كنند ، هيچ امر ناصوابى اتفاق نيفتاده است ؛ بلكه زيارت و خواندن نماز و انجام دادن شعائر دينى ، فى حدّ نفسه ، مطلوب است. بنا بر اين ، اصرار و پافشارى بر نفى و اثبات ، جايى ندارد ؛ ولى آن جا كه باور عمومى به نشان دادن چهره زشت از دين مى انجامد ، مانند پاره اى خرافات در عزادارى ها و يا با حقوق اجتماعى و عمومى ناسازگار است و يا... و پژوهش هاى علمى ، اين باور را رد مى كنند ، ترويج و اشاعه آن دستاورد پژوهشى ، مطلوب و گاه لازم است. البته بايد در كنار اين ترويج و اشاعه ، مطلبى كلى تر نيز اشاعه

كتمان نكنند ؛ ولى اين كه حقيقت را به خاطر خود حقيقت ( و البته در شرايط محدود و موقّت و معيّنى براى فرار از سوء استفاده ) اظهار نكنيم ، مشمول اين آيه نيست. به عبارت ديگر ، دروغ گفتن حرام است ؛ امّا راست گفتن هميشه واجب نيست ؛ يعنى احيانا در مواردى بايد سكوت كرد.
من معتقدم اين گونه مصلحت انديشى ها ، اگر بر مبناى مصالح واقعى حقايق باشد ( نه بر مبناى حفظ منافع افراد و اشخاص و اصناف و طبقات ) ، مانعى ندارد. ^۱
به نظر مى رسد براى تأمّل و اظهار نظر در باره موضوع ، نخست بايد صورت مسئله را ترسيم كرد. به هنگام ناسازگارىِ دستاورد يك پژوهش علمى با باورهاى عمومى ، سه واقعيت در ميان است و بايد هر كدام را جدا بررسى كرد تا بتوان نظر كلى ارائه داد : پژوهش ؛ اعلام و ترويج نتيجه پژوهش ؛ باورهاى عمومى .
گمان نمى كنم كه در جواز انجام دادن پژوهش هاى علمى در چنين موضوعاتى ، ترديد روا باشد ، گرچه ممكن است در باره اولويت و يا ضرورت آن ، ترديد شود ؛ بلكه مى توان گفت كه گاه پژوهش در چنين مسائلى ، ضرورت پيدا مى كند يا به درجه رجحان مى رسد. بنا بر اين ، جواز پژوهش ، جاى ترديد ندارد.
اعلام و ترويج دستاورد پژوهش ، با ماهيت و هويّت باور عمومى در آن مورد ، پيوند دارد. لذا نخست بايد تصويرى از باورها و عقايد عمومى به دست آورد.
باورها و اعتقادات عمومى اى كه با دستاوردهاى پژوهش هاى علمى ناسازگارند ، از جنبه هاى مختلف ، قابل بررسى و دسته بندى اند :

1 . از جهت مبنا و پايه

ـ بر پايه خرافه و امرى باطل ، شكل گرفته است.