از آن است كه هزار حديث [ نفهميده ] نقل كنى».
با توجه به اين هشدارها و در همين راستا ، مرحوم مجلسى رحمه الله چنين مى گويد :
لا تكن ممّن ينقل الأخبار ولا يفهم معانيها ، أو يفهمها ولا يتفكّر فى عواقبها؛ ¹ از كسانى مباش كه تنها به نقل احاديث اكتفا مى كنند و از فهم معانى [ ژرفِ ] آن غافل اند ، يا اين كه معانى را مى فهمند ، اما در نتايج و پيامدهاى آن انديشه نمى كنند.
بر اساس همين اهميت و نيز آنچه كه در تعريف فقه الحديث گذشت ، مى توانيم علت كوشش دراز دامن علّامه مجلسى را بهتر درك كنيم كه در نوع خود ، از زمره اولين كارهاى شرح الحديثى است. بسيارى از نوشته ها ، سخنان و كوشش هاى مجلسى رحمه الله ، و پى جويى هاى وقت گير و فرصت گير او در تفسير لغات متن و فهم بهتر و برتر از حديث ، و كاربرد مفاهيم اصول فقه و قواعد فقهى و استشهاد او به آيات و احاديث ديگر و كتب لغت ، در همين جاى گاه معنا مى دهد. او با بهره بردن از علوم قرآنى ، حديثى ، ادبى ، فلسفى و حتى عرفانى و با تكيه بر اندوخته هاى فراوان خود ، گام به گام به مفهوم و مقصود حديث نزديك گشته و فهم خود را سخاوتمندانه در اختيار نهاده است . ما معتقديم او اين گام ها را به گونه اى منطقى برداشته و مراحل فهم حديث را به درستى پشت سر نهاده است. اكنون ، در ابتدا و به اختصار ، مراحل فهم حديث را بر شمرده و در هر گام ، شواهد خود را مى آوريم .

مراحل فهم حديث

فهم حديث ، يك اتفاق لحظه اى و ساده نيست و حداقل بسيارى از احاديث ، نيازمند پشت سر نهادن دو مرحله كلى هستند :
الف ـ فهم متن
ب ـ فهم مقصود
اما پيش از اين دو ، احراز صحّت متن و درستى انتساب آن به معصوم عليه السلام ، پيش نياز اصلى براى طى مسير فهم حديث است . اين پيش نياز ، از آن رو اهميت دارد كه حديث در

شما بيناترين مردم در دين هستيد ، هرگاه [ عمقِ ] معانى سخنان ما را بفهميد. گاه ، يك سخن قابليت معانى گوناگونى دارد و اگر كسى بخواهد ، مى تواند سخنش را به دلخواه خود معنا كند ، در حالى كه دروغ هم نگفته است.
گفتنى است مؤلّف كتاب من لا يحضره الفقيه ، شيخ صدوق ، كتاب اصلى فقه الحديثى اش ، معانى الأخبار را ـ كه منبعى كهن ، معتبر و كم نظير در زمينه فقه الحديث است ـ ، با اين روايت آغاز كرده و نام كتاب خود را نيز ، از همين روايت برگرفته است .
در برخى موارد ، فهم نادرست حديث ، اثر بدترى از نفهميدن و نديدن و نشنيدن روايت دارد . كژراهه هاى پديد آمده و كيش ها و فرقه هاى گوناگون منتسب به دين ، ريشه در سوء فهم و برداشت هاى نادرست از متون دينى و به ويژه حديث دارند ، و سخن دانشمند و محدّث بزرگ شيعى قرن چهارم ، نعمانى ¹ ، در مقدمه كتاب سترگش الغيبة ، مؤيّد اين معناست :
لعمرى ما أُتىَ من تاه و تحيّر و افتتن و انتقل عن الحقّ و تعلّق بمذاهب أهل الزخرف و الباطل ، إلّا من قلّه الرواية و العلم و عدم الدراية و الفهم ، فإنّهم الأشقياء لم يهتمّوا لطلب العلم ، و لم يتعبوا أنفسهم فى اقتنائه و روايته من معادنه الصافية ، على أنّهم لو رووا ثمّ لم يدروا ، لكانوا بمنزلة من لم يروِ ، و قد قال جعفر بن محمّد الصادق عليه السلام : «اعرفوا منازل شيعتنا عندنا على قدر روايتهم عنّا و فهمهم منّا» ، فإنّ الرواية تحتاج إلى الدراية ، و « خبر تدريه خير من ألف خبر ترويه ؛ ² به جانم سوگند! كه هيچ كس سرگردان و متحير و مفتون نگشت و از حق نبريد و به باطل و پوچى نپيوست ، جز آن كه اندوخته علم و روايتش اندك بود و از دقت و فهمْ تهى. اين شوربختان به جست وجوى دانش همت نگماشتند و رنجِبه چنگ آوردن و نقلش را از كان هاى ناب آن به جان نخريدند و اگر هم نقل مى كردند ، چون به ديده تامّل و دقت در آن نمى نگريستند ، باز بسان كسى بودند كه چيزى نقل نكرده است. امام جعفر صادق عليه السلام فرموده است: «منزلت شيعيانمان را نزد ما ، با مقدار نقل و فهمشان از سخنان ما بسنجيد» ، زيرا كه روايتْ نيازمند فهم است و «يك حديث بفهمى ، بهتر