در همين زمينه و در مورد مقدار خون معفوّ عنه در نماز ، عباراتى چنين مى آورد : «وإن كان الدم دون حمّصة فلا بأس» . . . و فى بعض النسخ بالخاء المعجمة و الصاد المهملة بمعنى أخمص ، و كأنّه تصحيف؛^۱ اگر خون ، كمتر از يك دانه عدس باشد ، اشكالى ندارد. در بعضى از نسخه ها(خمصه) ذكر شده ، به معناى گودى كفِ دست ، كه به نظر مى آيد تصحيف باشد.
و نمونه سوم كه اهميت توجه به نسخه بدل ها را در فهم واخذ نتيجه از حديث به روشنى نشان مى دهد ، مربوط به غسل مسّ ميّت است . او در عبارت «وغسل مَن مسّ ميّتا واجب» كه عبارت يك نسخه كتاب من لا يحضره الفقيه است ، مى گويد :
وفى بعض النسخ و فى نسخ «التهذيب» ، «غسل من غسّل» بدله ^۲ ، و المراد به المسّ أيضا .
در بعضى از نسخه ها [ ى كتاب من لايحضره الفقيه ] و در تمام نسخه هاى تهذيب الأحكام به جاى «غسل بر كسى كه مرده اى را لمس كند» عبارتِ «غسل بر كسى كه مرده اى را غسل دهد» آمده ، كه مراد از آن [ غسل مرده ] ، تماس با اوست. نمونه اخير ، شاهد تلاش گسترده مجلسى در دسترسى به نسخه هاى متعدد براى تصحيح يك لغت و يك قطعه كوچك از متن حديث است و از اين رو ، از مصاديق زمينه دوم ، يعنى تصحيح متن حديث با استفاده از ديگر احاديث است .
مصداق ديگر اين تلاش ، به هنگام شرح خطبه مشهور «وسيله» ، از امام على عليه السلام به چشم مى آيد . مجلسى رحمه الله تمام متن اين خطبه بزرگ را در من لا يحضره الفقيه ، با سه كتاب ديگر سنجيده است ، يعنى نهج البلاغة ، كافى و أمالى صدوق ، و سپس فرق ها را يك به يك و با حوصله تمام گوشزد كرده است. به عنوان نمونه ، مى توان به «مفتضحات النوائب» به جاى «مفظعات النوائب» ، «لا نصب أوضع من الغضب» به جاى «لا نسب . . .» ، «و ان أسعد بالرضا» به جاى «أو أسعده بالرضا» در نهج البلاغة اشاره كرد ^۳
.

طول مسير تاريخى خود ، دچار عارضه تصحيف و تحريف و نيز جريان نقل به معنا گشته است . تغييرات عمدى و سهوى راويان و جواز گزارش معناى حديث در قالب واژه هايى ديگر ، مى طلبد كه هر خواننده حديث ، به ويژه اگر قصد شرح و عمل به آن را دارد ، از صحّت متن در دسترس خويش ، اطمينان نسبى بيابد ، و مجلسى پدر به خوبى اين نياز اوليه را تشخيص داده و آن را بر آورده است .

احراز صحّت متن

مقابله نسخه هاى متعدد

دستيابى به نسخه هاى متعدد و دسترسى به گزارش هاى متفاوت راويان وكتاب هاى حديث ، از بهترين راه هاى احراز صحّت متن و يافتن اطمينان نسبى از سخن ابراز شده به وسيله امام معصوم عليه السلام است . نسخه هاى متعدد به طور معمول ، شامل دست نويس هاى كاتبان مختلف در طول دوره استنساخ و نسخه بردارى از كتاب هاست ، اما در نزد بسيارى از مصحّحان و محدّثان ، منحصر به آنها نيست ، بلكه گزارش هاى دو كتاب حديثى از يك راوى و با يك سند و طريق نيز مى توانند ، نسخه هاى هم عرض و متعدد از يك متن محسوب شوند و از اين رو ، نقل كلينى و صدوق در موارد متعددى مى توانند نسخه هاى متعدد يك حديث به شمار آيند و به طريق اولى ، نقل صدوق در كتاب من لا يحضره الفقيه ، مى تواند به تصحيح متن علل الشرايع و يا به عكس ، كمك كند .
از تلاش هاى مجلسى رحمه الله ، نمونه هايى را در هر دو گونه برشمرده شده ، سراغ داريم . او در توضيح واژه «نحيزه» در حديث «نعم العون الادب للنحيزة» مى گويد :
أى النفس ، فإنّ العبادات الظاهرة لطف فى العبادات الباطنة من الإخلاص و الشكر . . . و فى بعض النسخ «للخيرة» أى الأخيار^۱.
يعنى نفس (و باطن) ، براى اين كه عبادت هاى ظاهرى ، كمك [ و زمينه اى ] براى عبادت هاى باطنى از قبيلِ اخلاص و شكر است... و در بعضى از نسخه ها «للخيرة» ، يعنى نيكان آمده است.