بهانه و نپذيرفتن با كوچك ترين شبهه از يك سو ، و طرد خطّ تفريط ، يعنى پذيرش كوركورانه و بدون تدبّر از سوى ديگر ، پرداختند . آنان ، عالمان و راويان حلقه زده به گِرد خود را به اين روش اعتدالى و عاقلانه ، يعنى نه ردّ گستاخانه ونه پذيرش ساده لوحانه ، تشويق كردند و شخصيّت هاى بزرگى را مانند ، زراره و يونس بن عبدالرحمان را در عرصه پالايش حديث تربيت نمودند .
اين روش نيكو ، بعدها به وسيله محدّثان بزرگ دو مدرسه مطرح حديثى آن روزگار ، يعنى قم و بغداد ، پى گيرى شد و بزرگان اين دو حوزه را به مقاومت در برابر جعل حديث و نيز ارائه فهم هاى نادرست از احاديث ، وا داشت . شيخ مفيد و سيّد مرتضى ، دو عالم بزرگ بغداد در اين عرصه اند ، و محمّد بن حسن بن وليد (استاد شيخ صدوق) و احمد بن محمّد بن عيسى اشعرى (بيرون كننده سهل بن زياد از قم) ^۱ ، دو عالم بزرگ قم در اين عرصه بوده اند. شيخ مفيد ، در ردّ اخباريان كه به هر چه نام حديث گيرد ، اگرچه حديث نباشد ، با ديده احترام و نه نقد مى نگرند ، چنين مى گويد :
اصحاب اخبارى ما ، اصحاب سلامت و قلّت فطانت اند. احاديثى را كه شنيده اند ، بر سر مى نهند و در سندشان نظر نمى كنند و ميان حقّ و باطل احاديث ، فرق نمى گذارند.^۲
سيّد مرتضى نيز در باره نقد حديث مى گويد :
احاديثى كه در كتاب هاى شيعه و نيز ساير مذاهب نقل شده ، دربر دارنده انواع اشتباهات و امور باطلى است كه معقول و مقبول نيستند و گاه ، دليل بر بطلان و فساد آنها داريم ... از اين رو ، نقد حديث ، واجب و لازم است.^۳
نكته مهم در اين ميان ، آن است كه نتيجه نهايى نقد حديث ، حكم قطعى به مجعول بودن آن نيست ؛ بلكه تاب نياوردن حديث در سنجش با معيارهاى متقن و متناسب ، اطمينان ما به صدور حديث و انتساب آن را به معصومان عليهم السلام ، كاهش مى دهد و به اصطلاح ، «وثوق

بوده اند و خود ، از پاسداران اين گوهر گران بها به شمار مى روند .
امام باقر عليه السلام ، آيه « فَلْيَنظُرِ الْاءِنسَـنُ إِلَى طَعَامِهِ »^۱ را بر علم مأخوذ از ديگران تطبيق داده و بدين سان ، استناد سنّت نقد را به قرآن ، تقويت كرده است. ^۲
همچنين امام صادق عليه السلام بر اين پاسدارى از روح و جلوگيرى از ورود خوراك آلوده به جان ، تأكيد ورزيده و چنين هشدار داده است :
اُنظروا علمكم هذا عمّن تأخذونه ، فإنّ فينا أهل البيت فى كلّ خلف عدولاً ، ينفون عنه تحريف الغالين و انتحال المبطلين و تأويل الجاهلين؛^۳بنگريد علمتان را از كه مى گيريد. در ما اهل بيت ، هميشه عادلانى هستند كه تحريف غاليان و بدعت هاى باطل گرايان و تفسيرهاى نادرست جاهلان را طرد مى كنند.
اگر چه اين روايت به نقد سندى نيز توجه دارد و در صدر حديث بر دقت در منبع و مأخذ علم ، به ويژه معارف دينى تأكيد مى ورزد ، اما در دنباله حديث ، يكى از وظايف اهل بيت عليهم السلام را نقد محتوايى و دور كردن باطل انديشى و تحريف وبدعت از عرصه حديث مى شمرد ، كه همه در ناحيه متن و محتواى حديث رخ مى دهد .
اين مراقبت ها و هشدار دادن ها ، به علّت ورود اخبار ساختگى و تحريف شده از سوى كافران مسلمان نما و منافقان مؤمن نما به حوزه حديث بوده است ؛ كسانى كه با مشاهده منع يك صد ساله تدوين كتبى حديث ، از يك سو ، و نياز مسلمانان به حديث از سوى ديگر ، راه خود را هموار ديدند و با قصّه پردازى و جامه حديث پوشاندن بر گفته ها و خوانده ها و شنيده هاى خود ، مجراى نقل سنّت نبوى و وحى بيانى را گل آلود ساختند . امامان ما در برابر اين جريان ، به مبارزه برخاسته و با تمسّك به روش اعتدالى قرآن ، سنّت فهم و نقد حديث را پى ريزى كردند . آنان توصيه خداوند به بندگانش را : «گفته ها را بشنويد و آن گاه از بهترين آنها پيروى كنيد» ، ^۴ فراز آوردند به نفى خطّ افراط ، يعنى ردّ هر چيز با اندك