در جوامع روايى متأخر ما نيز ، از كتاب غيبت نعمانى نقل روايت شده است . در بحار الأنوار و مستدرك الوسائل ، فراوان و در بقيه ، كمتر ، و اين جز تناسب موضوعى ، علت ديگرى ندارد ؛ زيرا وسائل الشيعه صبغه و جلوه فقهى دارد و «وافى» ، جمع آورى كتب اربعه و شرح برخى احاديث آنها است . موارد نقل از غيبت نعمانى در بحار الأنوار ، آنچنان فراوان است كه علّامه مجلسى رحمه الله مانند ديگر كتاب هاى مورد مراجعه مكررّش ، براى آن رمز «نى» را اختصاص داده است . ^۱ علّامه مجلسى در مقدمه بحار الأنوار ، آنجا كه به توثيق مصادر بحار الأنوار مى پردازد ، كتاب غيبت نعمانى را از زمره جليل ترين كتاب ها مى خواند و عبارت شيخ مفيد را در وصف آن نقل مى كند . ^۲

طريقه وصول كتاب

كتاب ، به طريقى معتبر به نسل هاى بعدى رسيده است ، به تصريح نجاشى ، «أبوالحسين محمّد بن على الشجاعى» ، احاديث كتاب را به شيوه قرائت از نعمانى فرا مى گيرد ^۳ . او كتاب را استنساخ مى كند و اين نگاشته به رؤيت نعمانى مى رسد ^۴ . همين نسخه ، به وسيله راويان ديگر بر شجاعى قرائت مى شود و نجاشى با دو طريق بدان دست مى يابد . يكى از طريق وصيت پسر شجاعى ، يعنى أبو عبداللّه حسين بن محمّد شجاعى كه كتاب پدرش و نيز بقيه كتاب هايش را به نجاشى مى سپارد ، و ديگرى از طريق أبوالفرج محمّد بن على بن يعقوب بن أبى قرّة القنّانى كه راوى كتاب غيبت از أبوالحسين شجاعى است . ^۵ نجاشى از همه كتاب هاى قنانى اطلاع و اجازه روايت همه آنها را داشته است . ^۶ بعد از نجاشى نيز ، استنساخ هاى فراوان كتاب و اقبال عالمان به آن ، راه را بر دسّ وتحريف بسته است.

أبوالحسين محمّد بن على شجاعى ، كاتب كتاب غيبت و از طريق او به نعمانى ، طريق دارد ، اما بسيار اندك از او نقل مى كند و در كتاب فهرست و رجال خود از او نام نبرده است . احتمال دارد كه شيخ طوسى به سبب نقل از مشايخ نعمانى و در دست داشتن كتاب هاى مورد استفاده نعمانى ، خود را از نقل احاديث كتاب او ، بى نياز مى ديده است . گفتنى است اساس كتاب غيبت شيخ طوسى بر حل مسئله غيبت ، به شيوه كلامى قرار دارد واز اين رو ، شيخ طوسى در آن تنها دو بار از نعمانى ياد كرده است . ^۱
شيخ طوسى از نعمانى با همان مشخصاتى نام مى برد كه نجاشى نام برده است ، و تنها تفاوتش افزودن «أبى» پيش از «زينب» است و از اين رو ، در كتاب هاى متأخر ، به نقل از نجاشى و شيخ طوسى رحمه الله ، هر دو نام ذكر شده است .
ديگر عالمان رجال و حديث نيز از نعمانى نام برده اند ، همچون ابن شهر آشوب در معالم العلماء ^۲ ، علّامه ^۳ حلّى و ابن داوود ^۴ در كتاب هاى رجال خود و زين الدين أبو محمّد على بن يونس العاملى در كتاب الصراط المستقيم كه در ^۵ وصف نعمانى چنين مى گويد :
أبو عبداللّه نعمانى ، كتاب غيبت را نگاشت كه در آن كفايت است و آگاهى بر آن ، نصيب توفيق مندان مى شود .
همچنين بنا به نقل آيت اللّه خويى در معجم رجال حديث ^۶ ، شيخ حرّ عاملى در تذكرة المتبحّرين ^۷ ، پس از آن كه نعمانى را از شاگردان كلينى مى خواند ، چنين مى گويد :
ورأيت كتاب الغيبة و هو حسن جامع ؛كتاب غيبت را ديده ام و آن كتابى نيكو و جامع است .