۲۳۹۷.الإمامُ الصّادقُ عليه السلام :اللّهُ تباركَ و تعالى أكْرَمُ مِن أنْ يُكَلّفَ النّاسَ ما لا يُطِيقونَهُ، و اللّهُ أعَزُّ مِن أنْ يكونَ في سُلطانِهِ ما لا يُريدُ . ^۱

۲۳۹۸.بحار الأنوار عن أبي عَبدِ اللّهِ عليه السلام أنّهُ سَألهُ رجلٌ:أجَبَرَ اللّهُ العبادَ على المعاصي؟ قالَ: لا، فقالَ: ففَوّضَ إلَيهِمُ الأمْر؟ قالَ : لا . قالَ : فماذا ؟ قالَ : لُطفٌ مِن ربِّكَ بينَ ذلكَ . ^۲

۲۳۹۹.بحار الأنوار عن المُفَضَّلِ عن الإمامِ الصّادقِ عليه السلام :لا جَبرَ و لا تَفويضَ ، و لكنْ أمرٌ بينَ أمرَينِ . قالَ : قلتُ : ما أمرٌ بينَ أمرَينِ ؟ قالَ : مَثَلُ ذلك مَثَلُ رجُلٍ رأيتَهُ على معصيةٍ فنَهَيْتَهُ فلَم يَنْتَهِ ، فتَرَكتَهُ ففعلَ تلكَ المعصيةَ، فليسَ حَيثُ لَم يَقْبلْ مِنكَ فَتَركْتَهُ كُنتَ أنتَ الّذي أمَرتَهُ بالمعصيةِ . ^۳

۲۴۰۰.بحار الأنوار :إنّ الفضلَ بنَ سهلٍ سألَ الرِّضا عليه السلام بين يَدَيِ المأمونِ فقالَ : يا أبا الحسنِ، الخَلقُ مجبورون؟ فقالَ : اللّهُ أعْدَلُ مِن أنْ يُجبِرَ خَلقَهُ ثُمّ يُعَذّبَهُم ، قالَ : فَمُطْلَقونَ ؟ قالَ: اللّهُ أحْكَمُ مِن أنْ يُهْمِلَ عَبدَهُ و يَكِلَهُ إلى نَفسِهِ . ^۴

۲۳۹۷.امام صادق عليه السلام :خداوند تبارك و تعالى بزرگوارتر از آن است كه به مردم بيش از توانشان تكليف دهد و خداوند تواناتر از آن است كه در حوزه قدرت حكومتش چيزى باشد كه او نخواهد.

۲۳۹۸.بحار الأنوار :مردى از امام صادق عليه السلام پرسيد: آيا خداوند بندگان را به انجام معاصى مجبور ساخته است؟ فرمود: نه پرسيد: پس، كار را به آنان تفويض كرده است؟ فرمود: نه. پرسيد: پس حقيقت چيست؟ فرمود: لطفى است از سوى پروردگارت ميان اين دو امر.

۲۳۹۹.بحار الأنوارـ به نقل از مفضّل بن عمر ـ: امام صادق عليه السلام فرمود : نه جبر است و نه تفويض بلكه امرى است ميان اين دو. پرسيدم: امر ميان اين دو چيست؟ فرمود: براى مثال مردى را مى بينى كه گناه مى كند و تو او را از آن باز مى دارى اما او نمى پذيرد و تو به حال خود رهايش مى كنى و او گناه خود را انجام مى دهد. پس، چون او به نهى تو اعتنايى نكرده و در نتيجه، به حال خود رهايش كرده اى نبايد گفت كه تو او را به گناه دستور داده اى.

۲۴۰۰.بحار الأنوار :فضل بن سهل در حضور مأمون از امام رضا عليه السلام پرسيد: اى ابا الحسن! آيا مردم مجبورند؟ فرمود: خداوند دادگرتر از آن است كه آفريدگانش را مجبور كند و سپس عذابشان دهد. پرسيد: پس آزاد و رهايند؟ فرمود: خداوند حكيمتر از آن است كه بنده اش را رها كند و او را به خود وا گذارد.

490

لا جَبرَ و لا تَفويضَ

۲۳۹۵.كنز العمّال عن عليِّ بن أبي طالبٍ أنّهُ خَطَب النّاسَ يوما ......... فقامَ إلَيهِ رجلٌ ممّن كان شَهِدَ مَعَهُ الجَملَ فقال :يا أميرَ المؤمنينَ أخبرنا عَنِ القَدَر؟ قال : بحرٌ عَميقٌ فلا تلجه ، قالَ : يا أميرَ المؤمِنين أخبِرْنا عن القدر؟ قال : سِرُّ اللّهِ فلا تَتَكلّفْهُ ، قالَ : يا أميرَ المؤمنينَ أخبِرنا عَن القَدَرِ؟ قال : أمّا إذ أبَيتَ فإنَّهُ أمرٌ بين أمرَينِ، لا جبرَ و لا تفويضَ . ^۱

۲۳۹۶.التوحيد عن الإمامِ الباقرِ و الإمامِ الصّادقِ عليهما السلام :إنّ اللّهَ عزّ و جلّ أرحَمُ بخَلقِهِ مِن أنْ يُجْبِرَ خَلقَهُ على الذُّنوبِ ثُمّ يُعذِّبَهُم علَيها ، و اللّهُ أعزُّ مِن أنْ يُريدَ أمرا فلا يكونَ . قالَ : فسُئلا عليهما السلام: هلْ بينَ الجَبرِ و القدَرِ مَنزلةٌ ثالثةٌ ؟ قالا : نَعَمْ ، أوسَعُ مِمّا بينَ السّماءِ و الأرضِ . ^۲

490

نه جبر و نه تفويض

۲۳۹۵.كنز العمّال :روزى على عليه السلام براى مردم خطبه مى خواند ......... كه مردى از آنان كه در جنگ جمل همراه آن حضرت بود برخاست و گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قَدَر (تقدير) آگاه گردان . حضرت فرمود: دريايى ژرف است، در آن فرو مرو . مرد دوباره گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قدر آگاه فرما . حضرت فرمود: اين راز خداوند است، درباره آن خود را به زحمت ميفكن . مرد بار ديگر گفت: اى امير المؤمنين! ما را از قدر آگاه فرما . حضرت فرمود: حال كه اصرار دارى بدان كه آن ، چيزى بينا بين است، نه جبر است و نه تفويض .

۲۳۹۶.التوحيد :امام باقر و امام صادق عليهما السلام فرمودند: خداوند با خلقش مهربانتر از آن است كه آنان را به گناه مجبور كند و سپس به سبب آن عذابشان دهد و خداوند تواناتر از آن است كه چيزى را بخواهد و نشود. راوى مى گويد: از آن دو بزرگوار سؤال شد: مگر ميان جبر و قَدر (اختيار و تفويض) مرتبه سومى وجود دارد؟ فرمود: آرى، مرتبه اى فراختر از فضاى ميان زمين و آسمان.