۲۸۹.چون خداى متعال حسن نيّت بنده اى را بداند او را در پرده عصمت بپيچد.

۲۹۰.دل هايتان را با ترس از خداى متعال آكنده سازيد و اگر از آنچه خداى متعال ساخته و به سوى شما روانه كرده ناراحت نشديد، هر چه مى خواهيد بطلبيد.

۲۹۱.كسى جز صاحب طبع بزرگ تاب جوانمردى ندارد.

۲۹۲.و امام باقر مى فرمود : چاره انديشى با آنچه هست، بهتر است از نشستن به انتظار آنچه نيست.

۲۹۳.هركس با نافرمانى خدا ، در پى چيزى باشد ، به آنچه مى ترسد ، نزديك تر مى شود و اميدش بيشتر از دست مى رود.

۲۹۴.مبادا تكبّر ورزى كه به دشمنى و نفرت مى كشد و بدبختى از دريچه آن بر متكبّر درمى آيد و تكبّر و بزرگ منشى كم مى ماند و شتابان مى رود.

۲۹۵.با چرخاندن فكر ، رأى خام پخته و استوار شود ، و با درنگ و تأمّل نيكو راه به سوى مقصود هموار گردد و با فروتنى، رميده و رفته باز آيد و با گشاده خلقى زندگى پاكيزه و خرّم شود و با سكوت فراوان هيبت انسان زياد گردد و سخن معتدلانه، بزرگى آورد و با اخلاق نيكو ، كارها پاكيزه شود و با به عهده گرفتن زحمات ، سرورى واجب آيد و با مدارا و دوستى ، دلها دوستدارت گردد و با خوش برخوردى ، مورد ستايش قرار گيرى و با مقدم داشتن ديگران بر خود ، سزاوار نام كرم گردى و با صدق و وفا ، مردم از تو خشنود شوند و با وانهادن عُجب و خودپسندى ، از نفرت خردمندان ايمن مانى و با ترك بيهوده كارى، فضيلتت كامل شود و با فروتنى بلند مرتبه گردى.

۲۹۶.دين، عبارت است از فريضه اى براى همگان و واجبى بر برخى از مردمان و امرى آزاد و رها و كارى محدود و مضيّق.
«مرشد شريف ابويعلى محمّد بن حسن جعفرى طالبى ^۱ تفسيرى درباره اين پاسخ دارد كه با توفيق جويى از خدا آن را چنين بيان مى داريم:
اما واجب همگانى ، همان معرفت به خداى متعال است ، چون اين لطفى بر همه مكلّفان است و بحث و نظر از اين رو واجب شد و در صدر واجبات قرار گرفت كه راه وصول به معرفت است و طريق ديگرى جز آن نيست.
و اما واجب خاصّ، همان سپاسگزارى از خداى متعال بر خلقت انسان و فرستادن نعمت ها و عطاى آنها به اوست، بويژه اساس نعمتها يعنى زندگى و توانايى و ميل ها كه هيچ نعمتى جز از پى آنها به وجود نيايد و عبادت و بندگى خدا به همينها سزاوار گردد ، زيرا عبادت گونه اى سپاسگزارى است و اين به كسى اختصاص دارد كه نعمتش بخشيده اند. و گاه واجبات شرعى را نيز به اين گونه ملحق كرده اند، واجبات عينى مانند طهارت و نماز كه بر شخص مكلّف واجب است و كس ديگرى نمى تواند به جايش ادا كند.
و امّا آنچه آزاد و رهاست ، ممكن است منظور از آن، نافله ها و مستحبّات شرعى باشد از اين جهت كه مكلّف مى تواند با افزودن آنها بر اعمال خود ، سزاوار پاداش شود، اگر چه مشكلى در ترك آنها نيست و به سبب انجام ندادن آنها سرزنش نمى شود ، پس چون سختى و تنگى در آنها نيست و عقوبتى بر رويگردانى از آنها نيست، به آزاد و رها تشبيه شد.
و محدود و مضيّق آن است كه واجب است و مفرّى از آنها نيست و براى مكلّف گريزگاهى از ترك آنها نهاده نشده و بر انجام ندادن آنها ، وعده عقاب داده شده است. و دين اجمالاً از اين تقسيم خارج نيست، اگر چه تفصيل آن شرح را طولانى مى كند.

۲۸۹.إذا عَلِمَ اللّهُ تَعالى مِن عَبدٍ حُسنَ نِيَّةٍ اكتَنَفَهُ بِالعِصمةِ. ^۱

۲۹۰.اشحَنوا قُلوبَكُم بِالخَوفِ مِنَ اللّهِ تَعالى ؛ فَإن لَم تَسخَطوا شَيئاً مِن صُنعِ اللّهِ تَعالى يُلِمُّ بِكُم ، فَاسألوا ما شِئتُم. ^۲

۲۹۱.لا يَصبِرُ عَلَى المُروءَةِ إلّا صاحِبُ طَبعٍ كَريمٍ. ^۳

۲۹۲.وكانَ عليه السلام يقولُ : مُعالَجَةُ المَوجودِ أفضَلُ مِنِ انتِظارِ المَفقودِ. ^۴

۲۹۳.مَن حاوَلَ أمراً بِمَعصيةِ اللّهِ كانَ أقرَبُ لِما يخافُ ، وأفوَتُ لِما يَرجو. ^۵

۲۹۴.إيّاكَ والكِبرَ ! فَإنّه داعيةُ المَقتِ ، ومِن بابِهِ تَدخُلُ النِّقَمُ عَلى صاحِبِهِ ، وما أقَلَّ مَقامَهُ عِندَهُ ، وأسرَعَ زَوالَهُ عَنهُ ^۶ !

۲۹۵.بِإجالةِ الفِكرِ يُسَدَّدُ الرأي المُعشِبُ ، وبِحُسنِ التأنّي تَسهُلُ المَطالِبُ وبِخَفضِ الجانِبِ يُقبِلُ النَّفورُ ، وبِسَعَةِ الخَلقِ تَطيبُ المَعيشةُ ، وبِكَثرةِ الصَّمتِ تَكثُرُ الهَيبةُ ، وبِعَدلِ المَنطِقِ تَجِبُ الجَلالةُ ، وبِصالِحِ الأخلاقِ تَزكو الأعمالُ ، وبِاحتِمالِ المُؤنِ يَجِبُ السُّؤدَدُ ، وبِالرِّفقِ والتَّوَدُّدِ تُحبِبكَ القُلوبُ، وبِحُسنِ اللِّقاءِ يألَفُكَ الثَّناءُ ، وبِإيثارِكَ عَلى نَفسِكَ تَستَحِقُّ اسمَ الكَرَمِ ، وبِالصِّدقِ والوَفاءِ تَكونُ للناسِ رِضىً ، وبِتَركِ الإعجابِ تأمَنُ مَقتَ ذَوي الألبابِ، وبِتَركِ ما لا يَعنيكَ يَتِمُّ لَكَ الفَضلُ ، وبِالتَّواضُعِ تَنالُ الرِّفعةَ. ^۷

۲۹۶.أمرُ الدِّينِ مَعقودٌ بِفَرضٍ عامٍّ ، وواجبٍ خاصٍّ ، ومُهمَلٍ مُرسَلٍ ومَحدودٍ مُستَقبَلٍ. ^۸
تَفسيرُ الشَّريفِ المُرشِدِ أبي يَعلى مُحمَّد بنِ الحَسَنِ الجعفري الطالبي ^۹ لِذلكَ الجَواب ـ وباللّهِ التَّوفيقُ ـ :
أمّا الفَرضُ العامُّ فَهُوَ المَعرِفَةُ بِاللّهِ تعالى لِعُمومِ اللُّطفِ بِها لِكافّةِ المُكَلَّفينَ والنَّظَرُ إنّما وَجَبَ وكانَ أوَّلَ الواجِباتِ لِأجلِ أنّه وُصلةٌ إليها ، وأنّه لا طَريقَ إلَيها سِواه، وأمّا الواجِبُ الخاصُّ فَهُوَ الشُّكرُ للّهِِ تَعالى عَلى خَلقِهِ العَبدَ وإسداءِ النِّعَمِ إلَيهِ وحِباهُ ، واُصولُ النِّعَمِ الَّتي هِيَ الحَياةُ والقُدرةُ والشَّهوَةُ التي لا تَتِمُّ نِعمةُ مُنعِمٍ إلّا بِتَقَدُّمِها ، والعِبادةُ تُستَحَقُّ بِها ؛ لأنّ العِبادةَ كَيفيّةٌ في الشُّكرِ ، وذلكَ يَخُصُّ المُنعِمَ عَلَيهِ وقَد تَلحَقُ بِذلكَ الواجِباتُ الشَّرعيّةُ التي يَتَعَيَّنُ فَرضُها عَلَى المُكَلَّفِ ولا يَقومُ فِعلُ الغَيرِ مَقامَ فِعلِهِ فيها كَالطَّهارةِ والصَّلاةِ.
وأمّا المُهمَلُ المُرسَلُ فَيُحتَمَلُ أن يَكوَن المُرادُ بِهِ النَّفَلَ ، ومَندوباتِ الشَّرعِ مِن حَيثُ كانَ لِلمُكَلَّفِ الاستِكثارُ مِنها واستحقاقُ الثَّوابِ بِذلِكَ ، ولاحَرَجَ عَلَيهِ في تَركِها ولا يُذَمُّ بِالعُدولِ عَنها ، فَشُبِّهَت بِالمُهمَلِ المُرسَلِ مِن حَيثُ لا تَضيِيقَ فِيها ، ولا عِقابَ يَلحَقُ بِالانصِرافِ عَنها.
والمَحدودُ المُستَقبَلُ ما ضُيِّقَ وَاُوجِبَ ولَم يُجعَل للمُكَلَّفِ فُسحةٌ في تَركِهِ، وتُوُعِّدَ عَلَى العُدولِ عَنهُ بِالعِقابِ.
ولَيسَ يَخرُجُ أمرُ الدِّينِ عَن هذا التَّقسيمِ عَلى طَريقِ الجُملةِ ، وإن كانَ تَفصيلُهُ يَطولُ بِهِ الشَّرحُ.