مقدّمه مؤلّف
به نام خداوند بخشنده مهربان و با كمك از او
ستايش خداى جهانيان را ، ستايشِ عارفان عالم، و درود خدا بر محمّد مصطفى و خاندان پاكش عليهم السلام ، اما بعد ، من بسيارى از معاصران مشرك و كافر را ديده و شاهد بوده ام ـ و پناه بر خداى سبحان كه از ميان مسلمانان كسى متغيّر گردد ـ كه چون نزد او از امير مؤمنان على بن أبى طالب وفرزندان معصوم و پيشوايش ياد شود ، متغيّر مى گردد و چون اندرزى نيكو يا حكمتى رسا ، يا عبارتى درخشان ، يا سخنى نمايان و يا نوشته اى شيوا از امامان عليهم السلام برايش نقل كنى ، متغيّر شود و گويد : من و همتايان من آن را نشنيده ايم.
من مى گويم : اگر به ديده انصاف بنگرى و از زورگويى و مخالفت كناره گيرى ، خواهى دانست كه آنچه شنيده اى ، اندكى از فراوان و نمى از يمى است ، اما تو بر شيوه مخالفان ايشان راه مى پويى كه بر معاندت و دشمنى آنان نشو و نما يافته اند ، مانند عبد الملك بن مروان ۱ و جز او از پيشينيان امويش. .. ۲ پس چون سخنى حكيمانه شنيدى به امير مؤمنان عليه السلام منسوبش بدار. .. ۳ كه او بدان سزاوارتر است و از گوينده اش اولى. تا آنجا كه كوچك و بزرگشان بر اين شيوه رشد يافت و ذكر آنان ، طرفه و خبر از ايشان اعجوبه گشت و مشهور است كه حسن بن ابى الحسن بصرى ۴ چون از امير مؤمنان عليه السلام حديث نقل مى كرد ، از بيم بنى اميّه مى گفت : ابو زينب چنين و چنان مى گويد، تا آن كه فضيلت ها ومناقب وآداب وآثار وفصاحت واندرزها و بلاغت ايشان را به زياد ۵ و مدعيانش، وابن مقفَّع ۶ ويارانش، وابن عبيده ريحانى ۷ و مجانسانش، و ابو عثمان جاحظ ۸ و موافقانش، و ابان لاحقى ۹ و همگنانش، و سهل بن هارون ۱۰ و هر كس كه چون آنان باشد منسوب داشتند و از اين كار ، پوشاندن آثار امامان و خاموش ساختن نور ايشان را قصد كردند و خداوند جز اين نخواهد كه نورش را كمال بخشد هر چند مشركان نپسندند و سيد رضى (ره) چه شيوا در يكى از كتاب هايش گفته است :
من بى ترديد چنين معتقدم كه اين چهره هاى برجسته را كه پايه هاى اسلام و چراغهايى در دل تاريكى اند و خداوند مردمان را از منزلت ايشان فروتر كرده و دست و زبان را از رسيدن به ايشان باز داشته و ميان جهانيان و ايشان تفاوت نهاده و عيب و ننگ را از ايشان دور كرده ، آن كس دشمن است كه يا دل در نادانى فرو برده و چشم به گمراهى سپرده و از مستى هوس به سلامت نيامده تا راه درست را تشخيص دهد و يا دانا به فضيلت ايشان است و آگاه از پاكى شاخه و ريشه آنان، اما از سر دشمنى ، شناخت خويش را پنهان داشته و به مكر و حيله ، با خود مغالطه مى كند براى آن كه نهال كاشته خود را محكم و بنايى را كه ساخته ، پابرجا بدارد و بازار پيرامون خود را رونق بخشد و جماعتى را كه به او متوجّه شده ، به سوى خود كشد و همه اينها براى اين اندك مال دنياست كه خرّمى چراگاهش كوتاه است و آبش تلخ و نعمت وشادمانى اش ناگوار و ناتمام و روشنى و نورش تاريك ، راهبرنده اهلش به ناهموارترين بسترها در پى نرم ترين رختخواب ها و انتقال دهنده به هولناك ترين جايگاه ها پس از ايمن ترين قرارگاه ها ، نزديك به معاد و بدون توشه و زاد ؛ سپس آنان را به حالى در آورد كه «هر كس هر كار نيكى انجام داده است ، حاضر مى يابد و هر كار زشتى كرده ، آرزو مى كند كاش ميان او و آن كار ، فاصله اى دور مى بود».
در اين سخن نيك بينديش كه معانى آن بسى نيكو و لطيف است و هنوز به گوش در نيامده به دل راه يافته است، خدا از گوينده اش خشنود باشد كه شرح واقعه نيك گفت.
اما بعد، براى تو ـ خدا مرا از تو برخوردار بدارد ـ پرتوهايى از سخنان كوتاه و كلمات معجزآسا و حكمت هاى فروزان و پندهاى درخشان اهل بيت عليهم السلام برگرفته وبنوشته ام كه چشم تماشاى تو را شادى مى بخشد و انديشه تو را بيدار مى كند و اسناد آنها را حذف كردم تا كتاب از اختصار مطلوب به در نرود و طرفه سخنانى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله بر آنها مقدم كردم تا بدين نكته پى برده و رهنمون گردى كه اهل بيت جرعه كشان درياى مالامال اويند و از دانش ژرفش جان خود بر مى افروزند و پيامبر ـ درودهاى خدا بر او باد ـ ريشه اى است در پى اش رفته و اهل بيت شاخ و برگ اويند، اوست شهر دانش و آنانند درهاى شهر ، اوست آسمان حكمت و آنانند وسيله (رسيدن) به آن، اوست معدن و سرچشمه بلاغت و آنانند شكوفه و خرّمى آن، درودهاى خدا بر آنان بود ، و اگر آنچه راويان عادل از آنان روايت كرده اند ، فراهم مى آمد نه طومارها گنجايش آن را داشتند و نه پرونده ها ياراى دربرگرفتن آن، كه آنان سخن به حكمت مى گويند و لب به اندرز مى گشايند، اما من بر سخن امير مؤمنان عليه السلام اعتماد كردم كه فرمود :
روح هر دانش را برگيريد و ظرف و پوسته را وا نهيد كه دانش فراوان است و عمر رو به پايان.
اين كتاب را «نزهة الناظر و تنبيه الخاطر» ناميدم و توفيق به دست خداوند والاست و او مرا بسنده است و بهترين وكيل.
1.ابو وليد ، عبد الملك بن مروان اموى، پيش از به خلافت رسيدن از جويندگان دانش بود و چون به خلافت رسيد دگرگون شد. او بيست سال فرمانروايى كرد و در سال ۸۶ هجرى قمرى مرد.
2.نسخه اين مقدّمه در اين دو جا ناخواناست.
3.حسن بصرى از محدّثان بزرگ قرن اوّل هجرى «طبقه سوم راويان» و در گذشته به سال ۱۱۰ است. ابن حجر، محدّث و رجال شناس مشهور اهل سنّت او را فقيه و مورد اعتماد خوانده ولى تدليس و ارسال در روايات را هم به او نسبت داده است.
4.زياد بن سميّه، طاغوت سركش عراق در زمان حكومت معاويه است. او در خطابه و سياست ماهر بود.
5.عبد اللّه بن مقفّع ، سخنورى زبردست و سركرده نويسندگان عصر خود بود. او ايرانى و نامسلمان بود، اما به وسيله امير عيسى، عموى سفّاح عبّاسى مسلمان گشت و نويسندگى دربار او را عهده دار شد اما به زنديقى گرى متهم گشت. او كتاب «كليله و دمنه» را به زبان عربى درآورد و نوشته هاى ديگرى نيز مانند كتاب «درّ يتيم» دارد.
6.ابو الحسن، علىّ بن عبيده ريحانى، نويسنده، سخنورى زبردست، پر دانش با فضيلت و سخنانش نمكين و زيبا بود. كتاب هاى زيبايى در حكمت و مثل از او به جاى مانده است. او از اطرافيان خاصّ مأمون عباسى بود و به زنديقى گرى نيز متّهم شده است.
7.ابو عثمان ، عمرو بن بحر جاحظ بصرى، نويسنده كتاب هاى متعددى مانند «البيان والتبيين» است. او از بزرگان معتزله و شيوا سخن بود و كتاب هايش بر فصاحت و ملاحت قلم او دلالت مى كند. وى به سال ۲۵۵ هجرى قمرى درگذشت.
8.ابان بن عبد الحميد رقاشى از شاعران به شمار مى آيد. او برخى كتاب هاى به نثر نوشته شده را به شعر تبديل نمود، مانند «كليله و دمنه»، «سيره انوشيروان» ، «بلوهر و بوداسف» و...
9.سهل بن هارون دستميساني به بصره آمد و سپس از خواصّ مأمون عبّاسي و کتابدار کتابخانه «خزانه حکمت» او شد. وي حکيم شاعر و در اصل ايراني و ملّي گرا بود. او در همين زمينه كتاب هاى متعددى نگاشت كه «ثعلة وعفرة» به شكل «كليله و دمنه» ، «ادب اشك بن اشك»، «شجره عقل = درخت ادب» و... از آن جمله اند.
