حضرت على عليه السلام مى‌فرمايند:
«أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنِ اكْتِسابِ الإخوَانِ، وَأَعْجَزُ مِنْهُ مَنْ ضَيَّعَ مَنْ ظَفِرَ بِهِ مِنْهُمْ
نهج‌البلاغه، حكمت ۱۲
؛ ناتوان‌ترين مردم كسى است كه در دوست‌يابى ناتوان باشد، و از او ناتوان‌تر كسى است كه دوستان خود را از دست بدهد».[۱]
شرح:
در روايات و تعبيرات اسلامى، مسلمانان نسبت به يكديگر به عنوان برادر شناخته شده‌اند و قرآن هم اين تعبير را دارد: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ»؛ مؤمنان برادر يكديگرند؛ پس بين دو برادر خود صلح و آشتى برقرار سازيد».[۲]
همچنين قرآن در مورد غيبت مى‌فرمايد: غيبت نكنيد چون كسى كه غيبت مى‌كند مثل اين است كه گوشت برادر مرده‌اش را خورده است. اين تعبير بسيار پر معناست، معنايش اين است كه خداوند مسلمانان را مثل يك خانواده مى‌داند و نزديك‌ترين عواطف در كلمه برادر نهفته است. و حديث مورد بحث هم به
اين نكته اشاره دارد كه از همه ناتوان‌تر كسى است كه نتواند براى خودش برادرى كسب كند و عاجزتر از اين شخص هم كسى است كه دوستانى به دست آورده اما توان نگهدارى آنها را ندارد.
درباره داشتن دوست و اخوت و برادرى در اسلام بسيار تأكيد شده است؛ چرا كه انسان در زندگى مشكلات فراوانى اعم از مادّى و معنوى دارد و دوستان صميمى انسان را از لغزش‌ها حفظ مى‌كنند و مشاور خوبى براى انسان هستند، يك عقل، زياد خطا دارد امّا اگر عقل‌ها با هم جمع شوند خطا كم مى‌شود. انسان حبّ ذات دارد و عيب‌هاى خود را نمى‌بيند امّا دوست خوب، عيب‌هاى او را مى‌بيند و به او تذكّر مى‌دهد و باعث كمال او مى‌شود.
حس انزواطلبى كاملًا نكوهيده و ناپسند است. اساس اسلام بر اجتماع و زندگى گروهى است، چرا كه همان گونه كه
«الشَّاذُ مِنَ الْغَنَمِ لِلذّئْبِ
؛ خوراك گرگ، گوسفندان تك‌رو هستند»، همين‌طور
«الشّاذُ مِنَ النّاسِ لِلشَّيْطان
؛ خوراك شيطان هم انسان‌هاى تنها و گوشه‌گير هستند»، زود گمراه و آلوده به انواع گناهان مى‌شوند. اينكه حديث مى‌فرمايد كسى كه نتواند دوست پيدا كند شخص عاجزى است به خاطر اين است كه پيدا كردن دوست كار مشكلى است و اگر يك اصل در زندگى انسان رعايت شود مى‌تواند دوستان زيادى پيدا كند و آن اين است كه حاضر باشد آنچه براى خود مى‌خواهد براى ديگران هم بخواهد و آنچه براى خود مى‌پسندد براى ديگران هم بپسندد.
امام على عليه السلام دوست و برادر حقيقى را اين چنين توصيف مى‌كند:
«إنّ أخاكَ حَقّاً مَنْ غَفَرَ زَلّتك وسدّ خَلّتك وقبِلَ عُذْرَكَ وسَتَرَ عَوْرَتَكَ ونَفى وَجَلَك وحَقّق أمَلَكَ؛
برادر حقيقى تو آن است كه از لغزشت درگذرد، نيازت را برآورد، پوزش تو را بپذيرد، عيبت را بپوشاند، ترس را از تو دور كند و آرزويت را برآورد».[۳]
و همچنين مى‌فرمايند:
«أخوكَ الّذِي لا يَخْذِلُكَ عِنْدَ الشِّدَّةِ وَلا يَغْفَلُ عَنْكَ عِنْدَ الجَرِيرَةِ وَلا يَخْدَعُكَ حِيْنَ تَسْأَلُه؛
برادر تو آن كسى است كه هنگام سختى تنهايت نگذارد و هنگام گناه از تو غافل نشود و هرگاه از او چيزى مى‌پرسى فريبت ندهد».[۴]
همان‌طور كه قبلًا گفتيم روايات ما افراد با ايمان را متّحد و يكى به حساب مى‌آورد و تشبيهات جالبى در اين زمينه وارد شده است. رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‌فرمايند:
«الْمُؤْمِنُ لِلْمُؤمِنِ كَالبُنيانِ يُشَيِّدُ بَعضُهُ بَعضاً
؛ افراد با ايمان نسبت به يكديگر همانند اجزاى يك ساختمانند كه هر جزئى از آن جزء ديگر را محكم نگاه مى‌دارد».[۵]
و همچنين فرموده‌اند:
«مَثَلُ المُؤمِنينَ كالنَّفْسِ الواحِدَةِ
؛ مؤمنان همچون يك روحند».[۶]
و نيز از ايشان روايت شده است كه:
«مَثَلُ المُؤْمِنينَ في تَوَادِّهِمْ وتَراحُمِهِمْ وَتَعَاطُفِهِم مَثَلُ الجَسَدِ إذا اشْتَكى مِنهُ عُضْوٌ تَداعى لَهُ سائِرُ الجَسَدِ بالسَّهَرِ والحَمَّى؛
مثل افراد با ايمان در دوستى و نيكى به يكديگر همچون اعضاى يك پيكر است كه چون بعضى از آن رنجور شود و به درد آيد اعضاى ديگر را قرار و آرامش نخواهد بود.[۷]
|
بنى آدم اعضاى يك پيكرند
|
كه در آفرينش زيكديگرند
|
|
چو عضوى به درد آورد روزگار
|
دگر عضوها را نماند قرار
|
|
تو كز محنت ديگران بى غمى
|
نشايد كه نامت نهند آدمى
|
حديث جالبى از رسول خدا درباره بهترين برادران وارد شده كه مى‌فرمايند:
«خَيْرُ اخوانِكَ مَن اعانَكَ عَلى طاعةِ اللَّهِ، وَصَدَّكَ عَن مَعاصيهِ، وأَمَرَكَ بِرِضاهُ
؛ بهترين برادر تو كسى است كه در راه اطاعت خدا ياريت رساند و از نافرمانى‌هاى او بازت دارد و به خشنودى او فرمانت دهد».[۸]
از مجموع روايات به دست مى‌آيد كه بهترين برادر كسى است كه اين صفات را داشته باشد: تو را نصيحت كند، به تو كمك كند، اگر به تو نيازمند شد از تو بگذرد، دوستيش براى خدا باشد، براى انجام كارهاى نيك بشتابد و تو را نيز به نيكوكارى بكشاند و به نيكى فرمانت دهد و در انجام آن كمكت كند، عيب‌هايت را به تو پيشكش كند.
در حديثى رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده‌اند:
«المُؤمِنُ مِرآةٌ لأخيهِ المُؤْمنِ، يَنْصَحُهُ إذا غابَ عنه، ويُميطُ عنه ما يَكْرَهُ إذا شَهِدَ
؛ مؤمن آينه برادر مؤمن خويش است. در غيابش خيرخواهى او مى‌كند و در حضورش، امور ناخوشايند را از او دور مى‌گرداند».[۹]
و در زمينه برآوردن حاجت برادر دينى، امام صادق عليه السلام فرموده است:
«مَن قَضى لأخيهِ المُؤمنِ حَاجةً قَضى اللَّهُ لَهُ يَومُ القيامةِ مائةَ ألفِ حاجةٍ
؛ هر كس يك نياز از برادر مؤمن خود را برطرف سازد، خداوند بزرگ در روز رستاخيز صد هزار نياز او را برآورده خواهد كرد
[۱]( ۱). نهج‌البلاغه، حكمت ۱۲
[۲]( ۲). سوره حجرات، آيه ۱۰
[۳]( ۱). ميزان الحكمه، ج ۱، ص ۵۴
[۴]( ۱). بحار الانوار، ج ۷۷، ص ۲۶۹.
[۵]( ۲). تفسير ابوالفتح رازى، ج ۲، ص ۴۵۰.
[۶]( ۳). همان مدرك.
[۷]( ۴). همان مدرك.
[۸]( ۱). ميزان الحكمه، ج ۱، ص ۵۷
[۹]( ۲). بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۲۳۳
